اعلام عزاي عمومي در مشهد توسط امام خميني (ره) (5دی1357 ش)
حضرت امام خميني به مناسب شهادت شماري از مردم مشهد در روز دوم دي ماه كه در اثر درگيري با ارتش در اطراف بيت آيتاللَّه سيدعبداللَّه شيرازي به شهادت رسيده بودند، امروز را در اين شهر، عزاي عمومي اعلام كردند. در پي آن، حدود دويست و پنجاه هزار نفر از زنان و مردان مسلمان و انقلابي مشهد در خيابانهاي اين شهر، براي گراميداشت مقام شهداي دوم دي ماه و در اعتراض به جنايات رژيم سفاك و خون آشام پهلوي، تظاهرات باشكوهي برگزار كردند.واکنش تند روحانیت به فاجعه دوم دی ماه مشهد واکنش‌ها به واقعه دوم دی ماه 1357 مشهد که در آن ماموران رژیم به صورت رسمی به بیت آیت الله العظمی شیرازی توهین کردند به حدی شدید بود که از این واقعه می‌توان به عنوان سرآغاز روند استقرار حکومت اسلامی در مشهد نام برد نوشتاری از:رضا سلیمان نوری
مقدمه
واقعه دوم دی ماه 1357 مشهد که در آن نه تنها تعدادی از مردم مبارز به خاک وخون کشیده شدند بلکه ماموران رژیم به صورت رسمی به بیت آیت الله العظمی شیرازی یکی از دو مرجع تقلید حاضر در مشهد توهین کردند واکنش های فراوانی را به دنبال داشت. این واکنش‌ها به حدی شدید بود که از این واقعه می‌توان به عنوان سرآغاز روند استقرار حکومت اسلامی در مشهد نام برد زیرا که بر اثر بازتاب‌های همین واقعه فرماندار نظامی مشهد مجبور به خروج از شهر شد و بسیاری از نیروهای دولتی از جمله طیف گسترده‌ای از کارکنان رادیو و تلویزیون و استانداری به مردم پیوستند. در ذیل این واکنش‌ها را با هم مرور می‌کنیم:
واکنش امام خمینی
حمله به مردم مبارز مشهد در برابر بیت یکی از مراجع تقلید این شهر و شهید و زخمی کردن مردم انعکاس وسیعی در بین روحانیون برجسته کشور داشت. یکی از نخستین موضع‌گیری‌ها در این باره از سوی بنیانگذار کبیر انقلاب امام خمینی(ره) صورت گرفت. ایشان در بخشی از پیامی که بعدها به نام «شش توصیۀ عمومی» معروف شد، روز نهم دی ماه را به دلیل وقوع این حادثه روز عزای عمومی اعلام کرد. در بخشی از این پیام آمده بود : «... پس از آنکه شاه خود را رفتنی دانست، دست جنایتکار خود را از آستین درآورد و کشتارهای پیدرپی جمعۀ سیاه به بعد را آغاز کرد و خود را در تمام جوامع رسوا نمود و اخیراً در مشهد مقدس جنایتکاریها را به حد اعلا رساند و ما را بر آن داشت که روز 29 ماه محرم ( 9 دی) را عزای عمومی اعلام کنیم برای سالگرد کشتار بیرحمانۀ قم و چهلم کشتار در صحن مطهر مشهد مقدس و نیز هفتۀ کشتار مشهد مقدس و نیز کشتار شهرستانهای دیگر....».(1)
ابراز انزجار مراجع قم
آیت الله العظمی مرعشی نجفی نیز در تلگرامی به آیت الله العظمی شیرازی نسبت به این حادثه اعلام انزجار کرد. در این پیام آمده بود:«از حادثه مؤلمه وحشیانه مأمورین دستگاه حاکمه و رژیم استبداد علیه مردم مسلمان دارالمؤمنین مشهد که منجر به قتل و ضرب و جرح عده‌ای شده است، عمیقاً متأثر و متأسف هستم. ضمن تسلیت به بازماندگان مقتولین و عموم طبقات خاصه آقایان علمای اعلام دامت برکاتهم امید است، خداوند سبحان هر چه زودتر دست ظلم وستم را از سر ملت مسلمان ایران کوتاه و نصرت و پیروزی نصیب عموم بفرماید. »(2)
همچنین آیت‌الله العظمی گلپایگانی نیز درباره این واقعه این گونه اعلام نظر کرد:«... مسؤولیت تمام این فجایع و عواقب وخیمه اش متوجه مقامات دولتی است که موجبات تنفر و انزجار ملت را روز به روز زیادتر نموده و به خواسته های قانونی و اعتراضات منطقی آنان پاسخ نداده و می خواهند با زور و سرنیزه و حبس و تبعید و ضرب و جرح و قتل، مردم را سرکوب و ساکت نمایند...».(3)
تهدید رژیم از سوی مراجع مشهد
این موضعگیری ها در حالی انجام شد که پیش از این دو مرجع بزرگ حاضر در مشهد یعنی آیات شیرازی و قمی پیام مشترکی را خطاب به مردم ایران درباره حوادث دوم دی مشهد صادر کرده بودند که در بخشی از آن آمده بود:« عامل و مباشر این فاجعه را از سابقه او در کرج می شناسیم که بر صغیر و کبیر ابقا نمی کرد و نیمه شب بدون هیچ علتی همراه یاغیان دیگر به خانه ها حمله می نمود. او یک جانی دیوانه است و جنون جنایت دارد و از کشتن و زدن و بستن بی پناهان و بی گناهان لذّت می برد. پیداست از چنان نظام فاسد و منحوسی فرمانده نظامی جز این قبیل عناصر خطرناک و مفسد فی الارض انتظار نباید داشت، ولی مزاج مردم آزاده و قهرمان مشهد مقدّس چنین خونخواری را تحمّل نمی کند و ما جداً اخطار می کنیم تا مردم انتقام خود را از او نگرفته اند، هر چه زودتر باید این شهر مقدّس مشهد را ترک گوید. »(4)
در بخشی دیگر از این اعلامیه هم آمده بود:« همانظور که مکرراً اعلام کرده ایم و عملاً هم به ثبوت رسیده، مردم مجاهد و از جان گذشته ایران از این سفّاکیها ترس ندارد و از مبارزه انسانی و اسلامی خود تا برقراری نظام عادلانه اسلامی دست برنمی دارد....گر چه برادران ما در مشهد و سراسر کشور خود به خود عزادار و در حال اعتصاب هستند، امّا عظمت فاجعه ایجاب می‌کند که بار دیگر ملّت، مراتب انزجار و خشم و نفرت و نیز همبستگی خود را در مقابله با نظام و جنایاتش اظهار نمایند، لهذا روزهای دوشنبه 24 و سه شنبه 25 محرم الحرام که روز سه شنبه نیز مصادف با وفات امام سجّاد علیه السلام پیشوایی که مبارزاتش مکمل قیام حسینی بود، می باشد. روزهای عزا و تعطیل عمومی و راهپیمایی اعلام می شود.جنایتکاران و حامیان بیگانه آنان باید بدانند به یاری خداوند دادگر و با توجهات خاصه ولی منتقمش (عج ...) ملت ایران، انتقام قطره قطره خون عزیزان و قهرمانان خود را خواهد گرفت و زمان آن نزدیک است «الیس الصبح بقریب» ».(5)
البته این تنها واکنش این دو مرجع تقلید نبود و هر آیت الله العظمی سیدعبدالله شیرازی طی تلگرافی به ازهاری، نخست وزیر وقت رژیم، خواستار عزل میرهادی فرماندار نظامی مشهد عامل کشتار در دوم دی ماه شد.در بخشی از این تلگراف آمده است:«اگر میرهادی را زنده می خواهید باید ظرف 48 ساعت مشهد را ترک کند وگرنه جنازه او را به تهران حمل خواهند کرد».(6) امری که باعث فرار، فرماندار نظامی مشهد از این شهر در روز 5 دی شد.
گسترش اعتصابات
واکنش مراجع تنها بازخورد واقعه دوم دی مشهد نبود زیرا به دنبال این فاجعه، نیروهای برخی از سازمان ها و ادارات دولتی مشهد با مردم اعلام همبستگی کردند. فردای آن روز از سوی قضات، وکلا و کارمندان دادگستری استان خراسان تجمعی در سالن اجتماعات دادگستری، برگزار شد که در پایان آن حاضران ضمن اعلام جرم علیه فرماندار نظامی از اعتصاب یک هفته‌ای خود خبر دادند. کارکنان رادیو و تلویزیون خراسان نیز اعلام کردند در راه مبارزه همگام با مردم بوده و هیچ گونه دخالتی در پخش برنامه های رادیو و تلویزیون در خصوص حکومت نظامی نخواهند داشت. کارکنان و کارمندان استانداری خراسان نیز ضمن اعلام همبستگی با خانواده شهدا و ابراز تنفر از شاه، روز 7 دی ماه را زمان آغاز تحصن خود در بیت آیت‌الله العظمی قمی اعلام کردند. به این ترتیب، تنها شخص استاندار در خدمت رژیم باقی ماند و در کاخ ملک آباد در میان انبوهی از تانک ها و مسلسل ها پنهان شد.
همچنین مردم شهر نیز فردای این روز در حالی که شهر تعطیل کامل بود در میدان شهدا اجتماع کرده وخواستار مجازات فرماندار نظامی و سایر عاملین فاجعه روز قبل شدند.خبرگزاری رویتر خبر ذیل را از این راهپیمایی مخابره کرد «براساس گزارش های تلفنی، در مشهد، نزدیک به یک صد هزار نفر برای تشییع جنازه کشته شدگان تظاهرات روز شنبه (2/10/57) در مقابل بیمارستان امام رضا (ع)، گرد آمدند و شهر به حال تعطیل درآمده است».(7)
دانشگاهیان مشهد نیز در اعتراض به کشتار مردم توسط مأموران شاه و سیاست های ضد مردمی شاه در سوم دی ماه، با اجتماع در دانشکده های ادبیات و علوم، اقدام به راهپیمایی کردند. سرانجام اینکه مردم پاز شی سوم دی ماه بنا به دستور علمای شهر باردیگر فریادهای الله اکبر را در پشت بام های منازلشان سر دادند تا بدین وسیله اعتراض خود را نسبت به عملکرد رژیم اعلام کنند.
پی نوشت:
1_ صحیفه امام، ج 5، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 284.
2_اسناد انقلاب اسلامی،جلد اول،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،ص619.
3_همان،ص620.
4_همان،ص617.
5_همان.
6_آفتاب شرق، 15/11/1357.
7_تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران،انتشارات سروش،ص213.
منابع:
1_تقویم تاریخ خراسان(ازمشروطیت تاانقلاب اسلامی)، غلامرضاجعفری، انتشارات مرکزاسناد انقلاب اسلامی، تهران،چاپ اول،1377.
2_انقلاب اسلامی و مردم مشهد (از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی)، رمضانعلی شاکری،انتشارات امام، مشهد،چاپ دوم، 1362 .
3_تاریخ معاصرمشهد، جلددوم (از شهریور 1320تا پیروزی انقلاب اسلامی)،دکتریوسف متولی حقیقی، مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهرمشهد، مشهد، چاپ اول،1392.
4_ اسناد انقلاب اسلامی،جلد اول( بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها، پیام‌ها، تلگراف‌ها و نامه‌های علمای شهرهای مختلف ایران از سال 1339 تا پیروزی انقلاب اسلامی)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،چاپ اول،1374.
5_یکشنبه خونین مشهد،علی جان اسکندری، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،چاپ اول،1384.
6_ تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران،انتشارات سروش،تهران،1362.
7_ روزنامه آفتاب شرق، 15/11/1357.
* کارشناس ارشد ایرانشناسی و پژوهشگر تاریخ معاصر
مقدمه
واقعه دوم دی ماه 1357 مشهد که در آن نه تنها تعدادی از مردم مبارز به خاک وخون کشیده شدند بلکه ماموران رژیم به صورت رسمی به بیت آیت الله العظمی شیرازی یکی از دو مرجع تقلید حاضر در مشهد توهین کردند واکنش های فراوانی را به دنبال داشت. این واکنش‌ها به حدی شدید بود که از این واقعه می‌توان به عنوان سرآغاز روند استقرار حکومت اسلامی در مشهد نام برد زیرا که بر اثر بازتاب‌های همین واقعه فرماندار نظامی مشهد مجبور به خروج از شهر شد و بسیاری از نیروهای دولتی از جمله طیف گسترده‌ای از کارکنان رادیو و تلویزیون و استانداری به مردم پیوستند. در ذیل این واکنش‌ها را با هم مرور می‌کنیم:
واکنش امام خمینی
حمله به مردم مبارز مشهد در برابر بیت یکی از مراجع تقلید این شهر و شهید و زخمی کردن مردم انعکاس وسیعی در بین روحانیون برجسته کشور داشت. یکی از نخستین موضع‌گیری‌ها در این باره از سوی بنیانگذار کبیر انقلاب امام خمینی(ره) صورت گرفت. ایشان در بخشی از پیامی که بعدها به نام «شش توصیۀ عمومی» معروف شد، روز نهم دی ماه را به دلیل وقوع این حادثه روز عزای عمومی اعلام کرد. در بخشی از این پیام آمده بود : «... پس از آنکه شاه خود را رفتنی دانست، دست جنایتکار خود را از آستین درآورد و کشتارهای پیدرپی جمعۀ سیاه به بعد را آغاز کرد و خود را در تمام جوامع رسوا نمود و اخیراً در مشهد مقدس جنایتکاریها را به حد اعلا رساند و ما را بر آن داشت که روز 29 ماه محرم ( 9 دی) را عزای عمومی اعلام کنیم برای سالگرد کشتار بیرحمانۀ قم و چهلم کشتار در صحن مطهر مشهد مقدس و نیز هفتۀ کشتار مشهد مقدس و نیز کشتار شهرستانهای دیگر....».(1)
ابراز انزجار مراجع قم
آیت الله العظمی مرعشی نجفی نیز در تلگرامی به آیت الله العظمی شیرازی نسبت به این حادثه اعلام انزجار کرد. در این پیام آمده بود:«از حادثه مؤلمه وحشیانه مأمورین دستگاه حاکمه و رژیم استبداد علیه مردم مسلمان دارالمؤمنین مشهد که منجر به قتل و ضرب و جرح عده‌ای شده است، عمیقاً متأثر و متأسف هستم. ضمن تسلیت به بازماندگان مقتولین و عموم طبقات خاصه آقایان علمای اعلام دامت برکاتهم امید است، خداوند سبحان هر چه زودتر دست ظلم وستم را از سر ملت مسلمان ایران کوتاه و نصرت و پیروزی نصیب عموم بفرماید. »(2)
همچنین آیت‌الله العظمی گلپایگانی نیز درباره این واقعه این گونه اعلام نظر کرد:«... مسؤولیت تمام این فجایع و عواقب وخیمه اش متوجه مقامات دولتی است که موجبات تنفر و انزجار ملت را روز به روز زیادتر نموده و به خواسته های قانونی و اعتراضات منطقی آنان پاسخ نداده و می خواهند با زور و سرنیزه و حبس و تبعید و ضرب و جرح و قتل، مردم را سرکوب و ساکت نمایند...».(3)
تهدید رژیم از سوی مراجع مشهد
این موضعگیری ها در حالی انجام شد که پیش از این دو مرجع بزرگ حاضر در مشهد یعنی آیات شیرازی و قمی پیام مشترکی را خطاب به مردم ایران درباره حوادث دوم دی مشهد صادر کرده بودند که در بخشی از آن آمده بود:« عامل و مباشر این فاجعه را از سابقه او در کرج می شناسیم که بر صغیر و کبیر ابقا نمی کرد و نیمه شب بدون هیچ علتی همراه یاغیان دیگر به خانه ها حمله می نمود. او یک جانی دیوانه است و جنون جنایت دارد و از کشتن و زدن و بستن بی پناهان و بی گناهان لذّت می برد. پیداست از چنان نظام فاسد و منحوسی فرمانده نظامی جز این قبیل عناصر خطرناک و مفسد فی الارض انتظار نباید داشت، ولی مزاج مردم آزاده و قهرمان مشهد مقدّس چنین خونخواری را تحمّل نمی کند و ما جداً اخطار می کنیم تا مردم انتقام خود را از او نگرفته اند، هر چه زودتر باید این شهر مقدّس مشهد را ترک گوید. »(4)
در بخشی دیگر از این اعلامیه هم آمده بود:« همانظور که مکرراً اعلام کرده ایم و عملاً هم به ثبوت رسیده، مردم مجاهد و از جان گذشته ایران از این سفّاکیها ترس ندارد و از مبارزه انسانی و اسلامی خود تا برقراری نظام عادلانه اسلامی دست برنمی دارد....گر چه برادران ما در مشهد و سراسر کشور خود به خود عزادار و در حال اعتصاب هستند، امّا عظمت فاجعه ایجاب می‌کند که بار دیگر ملّت، مراتب انزجار و خشم و نفرت و نیز همبستگی خود را در مقابله با نظام و جنایاتش اظهار نمایند، لهذا روزهای دوشنبه 24 و سه شنبه 25 محرم الحرام که روز سه شنبه نیز مصادف با وفات امام سجّاد علیه السلام پیشوایی که مبارزاتش مکمل قیام حسینی بود، می باشد. روزهای عزا و تعطیل عمومی و راهپیمایی اعلام می شود.جنایتکاران و حامیان بیگانه آنان باید بدانند به یاری خداوند دادگر و با توجهات خاصه ولی منتقمش (عج ...) ملت ایران، انتقام قطره قطره خون عزیزان و قهرمانان خود را خواهد گرفت و زمان آن نزدیک است «الیس الصبح بقریب» ».(5)
البته این تنها واکنش این دو مرجع تقلید نبود و هر آیت الله العظمی سیدعبدالله شیرازی طی تلگرافی به ازهاری، نخست وزیر وقت رژیم، خواستار عزل میرهادی فرماندار نظامی مشهد عامل کشتار در دوم دی ماه شد.در بخشی از این تلگراف آمده است:«اگر میرهادی را زنده می خواهید باید ظرف 48 ساعت مشهد را ترک کند وگرنه جنازه او را به تهران حمل خواهند کرد».(6) امری که باعث فرار، فرماندار نظامی مشهد از این شهر در روز 5 دی شد.
گسترش اعتصابات
واکنش مراجع تنها بازخورد واقعه دوم دی مشهد نبود زیرا به دنبال این فاجعه، نیروهای برخی از سازمان ها و ادارات دولتی مشهد با مردم اعلام همبستگی کردند. فردای آن روز از سوی قضات، وکلا و کارمندان دادگستری استان خراسان تجمعی در سالن اجتماعات دادگستری، برگزار شد که در پایان آن حاضران ضمن اعلام جرم علیه فرماندار نظامی از اعتصاب یک هفته‌ای خود خبر دادند. کارکنان رادیو و تلویزیون خراسان نیز اعلام کردند در راه مبارزه همگام با مردم بوده و هیچ گونه دخالتی در پخش برنامه های رادیو و تلویزیون در خصوص حکومت نظامی نخواهند داشت. کارکنان و کارمندان استانداری خراسان نیز ضمن اعلام همبستگی با خانواده شهدا و ابراز تنفر از شاه، روز 7 دی ماه را زمان آغاز تحصن خود در بیت آیت‌الله العظمی قمی اعلام کردند. به این ترتیب، تنها شخص استاندار در خدمت رژیم باقی ماند و در کاخ ملک آباد در میان انبوهی از تانک ها و مسلسل ها پنهان شد.
همچنین مردم شهر نیز فردای این روز در حالی که شهر تعطیل کامل بود در میدان شهدا اجتماع کرده وخواستار مجازات فرماندار نظامی و سایر عاملین فاجعه روز قبل شدند.خبرگزاری رویتر خبر ذیل را از این راهپیمایی مخابره کرد «براساس گزارش های تلفنی، در مشهد، نزدیک به یک صد هزار نفر برای تشییع جنازه کشته شدگان تظاهرات روز شنبه (2/10/57) در مقابل بیمارستان امام رضا (ع)، گرد آمدند و شهر به حال تعطیل درآمده است».(7)
دانشگاهیان مشهد نیز در اعتراض به کشتار مردم توسط مأموران شاه و سیاست های ضد مردمی شاه در سوم دی ماه، با اجتماع در دانشکده های ادبیات و علوم، اقدام به راهپیمایی کردند. سرانجام اینکه مردم پاز شی سوم دی ماه بنا به دستور علمای شهر باردیگر فریادهای الله اکبر را در پشت بام های منازلشان سر دادند تا بدین وسیله اعتراض خود را نسبت به عملکرد رژیم اعلام کنند.
پی نوشت:
1_ صحیفه امام، ج 5، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 284.
2_اسناد انقلاب اسلامی،جلد اول،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،ص619.
3_همان،ص620.
4_همان،ص617.
5_همان.
6_آفتاب شرق، 15/11/1357.
7_تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران،انتشارات سروش،ص213.
منابع:
1_تقویم تاریخ خراسان(ازمشروطیت تاانقلاب اسلامی)، غلامرضاجعفری، انتشارات مرکزاسناد انقلاب اسلامی، تهران،چاپ اول،1377.
2_انقلاب اسلامی و مردم مشهد (از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی)، رمضانعلی شاکری،انتشارات امام، مشهد،چاپ دوم، 1362 .
3_تاریخ معاصرمشهد، جلددوم (از شهریور 1320تا پیروزی انقلاب اسلامی)،دکتریوسف متولی حقیقی، مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهرمشهد، مشهد، چاپ اول،1392.
4_ اسناد انقلاب اسلامی،جلد اول( بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها، پیام‌ها، تلگراف‌ها و نامه‌های علمای شهرهای مختلف ایران از سال 1339 تا پیروزی انقلاب اسلامی)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،چاپ اول،1374.
5_یکشنبه خونین مشهد،علی جان اسکندری، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،چاپ اول،1384.
6_ تقویم تاریخ انقلاب اسلامی ایران،انتشارات سروش،تهران،1362.
7_ روزنامه آفتاب شرق، 15/11/1357.
* کارشناس ارشد ایرانشناسی و پژوهشگر تاریخ معاصر
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: وقایع تاریخی ماههای شمسی
تاريخ : یکشنبه ۵ دی ۱۳۹۵ | 5:48 | تهيه وتنظيم توسط : حُجَّةُ الاسلام سیدمحمدباقری پور |
