آغاز تأسيس "تهران جديد" در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار (17آذر1246 ش)

آغاز تأسيس "تهران جديد" در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار (1246 ش) با آغاز سلسله قاجاريه، تهران به عنوان پايتخت كشور، معرفي شد و پادشاهان در آن، اقامت داشتند. اين روال بيش از هفتاد سال ادامه يافت تا اين كه در بيست و يكمين سال سلطنت ناصرالدين شاه قاجار، بر اثر فزوني جمعيت، وي تصميم گرفت كه شهر را وسعت داده و شهري با نام خود در كنار تهران قديم يا عتيق بنا كند. از اين رو، در اين روز برابر با يازدهم شعبان 1284ق كلنگ توسعه تهران و احداث شهر جديد با نام دارالخلافه ناصري را به زمين زد و از اين پس، تهران به اين نام خوانده مي‏شد. بدين ترتيب، شهر تهران از اطراف توسعه يافت و خندق‏هايي در جهات مختلف ايجاد گرديد. همچنين در هر طرف شهر، سه دروازه با شكل‏هاي زيباي مشرق زميني و كاشي كاري و مناره كوچك ساخته شد و شهر، وسعت يافت.

طهران، یکی از روستاهای کوچک و کم اهمیت شهر بزرگ «ری» بود که تقریبا در شش کیلومتری آن قرار داشت. از قرن ششم هجری به بعد که شهر ری مورد هجوم‌های ویران کننده‌ی مغولان و جنگ‌های داخلی قرار گرفت، به تدریج رو به ویرانی رفت و طهران، این روستای زاغه مانند که به قول مغولان قدیم و تذکره‌نویسان مانند «لانه‌ی مورچگان» بود، به تدریج شروع به رشد و گسترش کرد.

طهران رنگ و روی شهری خود را در اصل از زمان شاه طهماسب اول صفوی (906 - 984ق.) بدست آورد. شاه طهماسب به سبب رفت و آمد‌های خود بین پایتخت خود یعنی قزوین و مزار حضرت عبدالعظیم حسنی در ری، به این آبادی نظر خاصی پیدا کرده بود. به همین دلیل دستور داد تا دور شهر را به وسیله‌ی برج و بارویی محصور کنند. این حصار دارای ۱۱۴ برج بود. گفته می‌شود شاه به نیت ۱۱۴ سوره‌ی قرآن فرمان ساختن این تعداد برج را داده بود و دستور داده بود زیر هر برج سوره‌ای را به منظور حفظ و حراست آن جای دهند.
اولین کسی که طهران را به پایتختی برگزید، آغامحمدخان قاجار بود. او در سال ۱۱۶۵ هجری شمسی و مصادف با نوروز، پس از قشون‌کشی به طهران و تصرف آن، به تخت سلطنت رسید و در همین روز فرمان پایتختی طهران را نیز صادر کرد.

نام تهران متشکل از دو کلمه ته (پایین) و ران (دامنه) است و از آنجایی که این شهر در پایین دامنه کوه‌های البرز قرار دارد، نامش معنای پایین دامنه می‌دهد. مرحوم سعید نفیسی در آثار خود ذکر کرده که در گذشته مردم این ناحیه برای پناه گرفتن در برابر جنگ و حملات، به زیرزمین‌ها پناه می‌بردند و نام تهران از دو واژه ته یعنی زیر و ران بن مضارع راندن تشکیل شده است و به عبارتی می‌توان گفت در مواقع اضطرار به ته میراندند!
اما وجه تسمیه‌ای دیگر که رواج بیشتری دارد، متعلق به مرحوم کسروی است، وی معتقد بود نام تهران از دو واژه ته (به معنی گرم) و ران (به معنی مکان) تشکیل می‌شود و بر این اساس نام تهران به معنی جای گرم است. همانطور که ریشه نام شمیران معنی جای سرد و خنک دارد (شمی: سرد).
در برخی منابع، نام تهران ریشه‌ای فارسی دارد و نامش را به عطارد یا تیر نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند شخصی که با آبادسازی تهران همت گماشته، تیرداد نام داشته است و بر همین اساس نام تیران را بر این منطقه نهاده‌اند که به مرور به تهران تغییر یافته است.
حسین قلی خان ایلخانی مدتی در ری و شمیرانات ساکن بوده و در نوشته‌های خود مردم تهران را مردمی طهیرالچهره معرفی کرده است که همیشه جامه‌های پاکیزه بر تن می‌کنند، آب و هوای خوب و تمیز مصرف می‌کنند و آداب‌دان هستند. به همین ترتیب این ناحیه را طهیران نامیدند و سپس به "طهران" معروف شد. گروهی نیز معتقدند در گذشته‌های دور، تیره‌ای از خاندان طاهری خراسان در این منطقه ساکن بودند و نام تهران به ریشه طاهران برمی‌گردد.