هشت سال دفاع مقدس

هفته دفاع مقدس

هفته دفاع مقدس 1

هفته دفاع مقدس 2

هفته دفاع مقدس 3

هفته دفاع مقدس 4

هفته دفاع مقدس 5

هفته دفاع مقدس 6

هفته دفاع مقدس 7

هفته دفاع مقدس 8

هفته دفاع مقدس 9

هفته دفاع مقدس 10

هفته دفاع مقدس 11

هفته دفاع مقدس 12

هفته دفاع مقدس 13

اين هفته ايّام دفاع است

اين هفته ايّام دفاع است

‏اين هفته ايّامِ دفاع است - ياد آورِايّام جنگ است

ياد آورِ مردانگيها - درعرصه ي تير و تفنگ است

هشت سال كرديم استقامت - درجنگِ با بعثي و صدّام

صدّامِ بعثي از تجاوز - آخر پشيمان گشت و بد نام

داديم ما صدها شهيد و - زخمي و هم مجروح وجانباز

هشت سال كرديم استقامت - گشتيم ما آخر سر افراز

داديم دست و پا سر را - سر بهرِ دشمن خم نكرديم

هستيم تا آخر در اين رَه - ماهيچ ازاين ره بر نگرديم

اين گفته ي سردارِ دلهاست - ما ملّتِ امام حسينيم

ما تابعِ فرمانِ رهبر - ما رهروِ پيرِ خمينيم

ما از ابر پنبه نترسيم - بهرِ حسين ما پايِ كاريم

ما اكبر و عبّاس و قاسم - ماها حبيب روزگاريم

او با ترور سردارِ مارا - دزدانه گر از ما گرفته

امّا سلیمانی هزاران - داریم ما در بیشه خفته

ما شیر مردانِ فراوان - داریم اندر کُلِّ دنیا

اندر یمن، سوریّه، لبنان - باشند یارِ رهبرِ ما

ارتش، سپاه و انتظامی - هر لحظه در آماده باشند

از کید و مکر دشمنانه - یک لحظه ای غافل نباشند

آماده یِ فرمانِ رهبر - در هر مکان و هر زمانیم

ما ها دفاعِ هشت ساله - دیدیم و هستیم و همانیم

مرد دفاع و كارزاريم - گر نوجوان و يا كه پيريم

تحريم اثر بر ما ندارد - ما مردمانِ روزه گيريم

یارِ حسینِ این زمانه - در امتدادِ کربلائیم

ای باقری ما ها در این راه - اهلِ بلا، اهلِ ولائیم

سروده باقري پور هفته دفاع مقدس 1399

هفته دفاع مقدس

دفاع مقدس، اصطلاحی است که ایرانیان برای جنگ عراق با ایران که از سال ۱۳۵۹ شمسی (۱۹۸۰ میلادی) تا ۱۳۶۷ شمسی (۱۹۸۸ میلادی) به مدت حدوداً هشت سال به طول انجامید، به کار می‌برند. جنگ عراق با ایران - دفاع ایران در مقابل عراق - بررسی واژه مقدس - روند استفاده از اصطلاح مقدس - شبهه آیت ‌الله منتظری - رواج واژه مقدس پس از جنگ .

سالروز آغاز جنگ تحمیلی - ویژگی های دفاع مقدس

هفته دفاع مقدس در تقویم جمهوری اسلامی ایران به هفته آغازین جنگ ایران و عراق گفته می‌شود و از ۳۱ شهریور تا ۶ مهر ادامه دارد.[۱] در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ رژیم بعثی عراق با برنامه‌ریزی قبلی و به منظور برانداختن نظام تازه تأسیس شدهٔ جمهوری اسلامی ایران، جنگ وسیعی را علیه ایران شروع نمود. رئیس جمهور عراق که در آن زمان صدام حسین بود، با حاضر شدن در مقابل دوربین‌های تلویزیونیِ عراق، قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر را پاره کرد، و شروع حمله نظامی عراق به خاک ایران را اعلان نمود. این هفته در زمان جنگ به هفته جنگ یا هفته جنگ تحمیلی معروف بود و بعدها به هفته دفاع مقدس تغییر نام یافت.[۲][۳] .

جنگ عراق با ایران

از مهم‌ترین‌ جنگهای‌ دوره‌ معاصر در فاصله‌ ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ ش‌، این‌ جنگ‌ در پی‌ مجموعه ای‌ از عوامل‌ زمینه‌ساز و مناقشه های‌ فزاینده‌ سیاسی‌ ـ نظامی‌ با تجاوز نیروهای‌ عراق‌ به‌ ایران‌ آغاز شد.

جنگ ایران و عراق جنگی بود که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ (۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰) با تهاجم عراق به ایران در سال ۱۳۵۹ آغاز و به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد که حدود هشت سال به طول انجامید. ازنظر مقامات عراقی شروع جنگ در ۱۳ شهریور ۱۳۵۹ (۴ سپتامبر ۱۹۸۰) و حملات توپخانه سنگین ایران به شهرهای خانقین و مندلی بود.[۳۸] و تا قبول قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران در ۲۷ تیرماه ۱۳۶۷ بطول انجامید.[۳۹] به‌طور عملی در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ آتش‌بس برقرار شد.[۴۰] سازمان ملل در ۱۸ آذر ۱۳۷۰ برابر با ۹ دسامبر ۱۹۹۱ رسما عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد.[۴۱][۴۲][۴۳] . درگیری‌های مرزی از اوایل اسفندماه ۱۳۵۷ شروع شدند.[۴۴] در مدت یک سال و نیم نه‌ تنها برای رفع اختلاف چاره ‌ای اندیشیده نشد، بلکه سخنان تحریک‌آمیز به ‌تدریج دامنه اختلافات را وسیع ‌تر کردند.[۴۵][۴۶] . عکس ‌العمل مسئولان ایران در روز حمله عراق به ‌قدری عادی بود که انگار توقع آن را داشته‌اند یا عراق را بسیار حقیر و خود را بسیار قوی می‌دیده‌اند.[۴۷] آنها بلافاصله جنگ را به یک دوگانه جنگ بین حق و باطل تبدیل کردند و مانند صفویه با افزودن شعائر شیعی به این جنگ خواص یک جنگ مذهبی را دادند و نوید دادند که جنگ را ادامه خواهند داد.[۴۸] . سازمان ملل از شش روز پس از شروع جنگ (اولین بار با قطعنامه ۴۷۹ در ششم مهرماه ۵۹) قطعنامه ‌هایی صادر می‌کرد، سازمان همکاری اسلامی و جنبش عدم تعهد و افراد و سازمان‌های دیگر ده‌ها پیشنهاد صلح ارائه دادند که همگی توسط عراق پذیرفته می‌شدند ولی مسئولان ایران اعلام می‌کردند که بدون برکناری و مجازات صدام حسین و تأسیس یک حکومت اسلامی در عراق آتش‌بس ممکن نیست.[۴۹][۵۰] . مسئولان ایران سرانجام یکسال پس از صدور آخرین قطعنامه سازمان ملل در اثر پایان یافتن منابع خود مجبور شدند آن را بپذیرند و تداوم حکومت صدام حسین و تعیین متجاوز پسا آتش‌بس را نیز قبول کردند.[۵۱] . تخطی از هشت قطعنامه لازم الاجرای شورای امنیت سازمان ملل متحد و عدم قبول ده‌ها پیشنهاد صلح ارایه شده توسط سازمان همکاری اسلامی و جنبش عدم تعهد و کشورهای مختلف ایران را در موضع یک کشور جنگ طلب قرار داده بود. قطعنامه ۵۲۲ [۵۲] ورود به خاک عراق از سال دوم جنگ ایران را در موضع مهاجم و عراق را در موضع مدافع نیز قرار داد[۵۳] و عدم عکس العمل بموقع جامعه جهانی نسبت به اقدامات غیراصولی عراق (حمله به شهرها، حمله به نفتکش‌ها و حملات شیمیایی) یکی از پیامدهای آن بود. در برخی از موارد مقابله به مثل توسط ایران وضع را پیچیده ‌تر نیز می‌کرد. پس از تصمیم برای ورود به خاک عراق ایران معتقد بود با اشغال بصره دومین شهر عراق و قطع ارتباط آن با بغداد موجب سقوط سریع عراق خواهد شد. به این منظور از عملیات یورش موج انسانی استفاده کرد. به این دلیل تلفات ایران در هر عملیات خود تا سه برابر تلفات عراق بود و بیش از نیمی از تلفات این جنگ مربوط به چند عملیات برای تسخیر ناموفق بصره شد.[۵۴] . کشورهای عرب به استثنای سوریه و لیبی به عراق کمک کردند. سوریه و لیبی به دلیل اختلافات عقیدتی و سیاسی با حکومت عراق در سمت ایران ایستادند. اتحاد جماهیر شوروی به عراق کمک تسلیحاتی می‌کرد. سازمان آزادیبخش فلسطین در ابتدا اقدام به میانجیگری کرد ولی پس از آنکه دید به نتیجه نمی‌رسد به پشتیبانی از عراق پرداخت.[۵۵] کشورهای غربی به‌طور متناوب به طرف ضعیف درگیری کمک می‌کردند که باعث طولانی شدن این جنگ شد. آلمان (غربی) با ایجاد کارخانه ساخت سلاح شیمیایی برای عراق مسئولیت‌های سنگینی را متوجه خود کرد. خرید سلاح از آمریکا و اسراییل موجب زیر سؤال رفتن مواضع سیاست بین‌المللی ایران گشت. طبق آمار بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس نزدیک به پنج میلیون ایرانی در جنگ شرکت کردند، ۲۱۷ هزار ارتشی، ۲ میلیون و ۱۳۰ هزار نیروی بسیجی به همراه ۲۰۰ هزار نیروی سپاه، شهربانی و ژاندارمری و بقیه خودجوش و دواطلبانه عازم جبهه شدند. نتیجه جنگ برای ایران ۲۲۵٬۵۷۰ کشته[۵۶] ۵۷۴٬۱۰۱ جانباز[۵۶][۵۷][۵۸] ۶۲۷ میلیارد دلار هزینه جنگ و ۶۴۴ میلیارد دلار خسارت مالی[۵۹] کاهش قیمت نفت از ۳۵ دلار به ۱۰ دلار[۶۰][۶۱][۶۲][۶۳] نشت سلاح شیمیایی به محیط زیست[۶۴] خشک شدن تالابها و ایجاد ریزگرد[۶۴] نابودی ۸۰ درصد نخلستان‌ها[۶۵] نشت ۸۰ میلیون بشکه نفت به دریا[۶۶] خرابی ۶۶ واحد پالایشگاهی[۶۷] بازماندن ۱۶ میلیون مین خنثی نشده[۶۸] نابودی ۷۳۵ تانک ۳۹۷ هواپیمای جنگنده و ۳۵۴ هلیکوپتر[۶۹] بود. مینهای برجا مانده سالانه حدود صد کشته و بیش از دویست مجروح برجا می‌گذارند که جزو خسارتهای جاری برجا مانده از این جنگ است.[۷۰] . ۲هزار و ۸۸۸ روز جنگ میزان ۱۲۷۱ میلیارد دلار خسارت و هزینه را به اقتصاد ایران تحمیل کرد. درحالی‌که مجموع درآمد نفتی ایران از ۱۳۵۹ تا ۱۳۸۹، ۹۷۰میلیارد دلار به پایه قیمت‌های سال ۲۰۱۰ بوده است؛ یعنی کل درآمدهای نفتی ایران تا دو دهه پس از جنگ نیز نمی‌توانست آن را جبران کند.[۷۱] . در شروع جنگ تولید ناخالص داخلی ایران تقریباً دو برابر عراق بود با جمعیتی سه برابر جمعیت عراق . در پایان جنگ درآمد سرانه هر ایرانی به کمتر از نصف کاهش یافت.[۷۲] . ورشکستی عراق تحت دیون خارجی باعث حمله آن به کویت شد که موجب مشکلات اقتصادی انسانی و زیست‌ محیطی بیشتر برای منطقه و تشدید حضور نیروهای نظامی خارجی گردید. در طول جنگ عراق علیه ایران مجموع کمک‌های نظامی خارجی به عراق تقریباً ۸۰ میلیارد دلار کمک‌های نظامی خارجی به جمهوری اسلامی در حدود ۲۴ میلیارد دلار بوده است.[۷۳]

خلاصه جنگ

روابط ایران و عراق از سال ۱۳۴۸ تیره بود و پیش از انقلاب در ایران ۱۰۴ مورد درگیری طی سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۴ بین دو کشور اتفاق افتاد.[۷۴] . در پیمان‌نامه ۱۹۷۵ الجزایر ایران پذیرفت که در ازای اشتراک اروندرود بر اساس خط تالوگ، از حمایت کردهای عراق خودداری کند.[۷۵] پس از انقلاب ۵۷ حکومت جدید ایران دیگر به این قرارداد پایبند نبود و شروع به کمک به کردها از شمال و به گروه ‌های شیعه در مرکز عراق کرد. تصفیه افسران بلندپایه ارتش بعد از کودتای نوژه، و اظهارات ارتشبد غلامعلی اویسی به صدام او را به این ارزیابی رساند که ایران توان دفاع کافی ندارد و در مدت یک هفته تهران را فتح خواهد کرد.[۷۶] . در ۱۳ فروردین ۱۳۵۸ عراق برای نخستین بار به حریم هوایی ایران تجاوز کرد. ۵ روز بعد، نیروهای عراقی به یک پست مرزی ایران در قصرشیرین حمله کردند. در اردیبهشت عراق به شهر مهران حمله هوایی کرد. پس از آن و تا آغاز همه ‌جانبه جنگ، متجاوز از ۵۶۰ مورد درگیری در مرزهای ایران و عراق گزارش شده است.[۷۷] . در ۱۳ شهریور ۱۳۵۹ (۴ سپتامبر) توپخانه سنگین ایران اقدام به کوبیدن مناطق مرزی عراق مخصوصاً شهرهای زرباطیه، خانقین و مندلی نمود که تعدادی غیرنظامی کشته شدند. عراقیها این عمل را شروع جنگ و زیر پا گذاشتن عملی عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر دانستند.[۷۸][۷۹] . در ۲۲ شهریور ۱۳۵۹ یک میگ عراقی به هلیکوپتر حامل بنی صدر و رجایی که برای بازدید از درگیریهای مرزی رفته بودند شلیک کرد که با دخالت جنگنده‌های ایرانی از صحنه گریخت.[۸۰] . در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ ۱۷ سپتامبر صدام حسین اقدام به لغو عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر نمود و اعلام کرد که تمام شط العرب متعلق به عراق است.[۷۸] . در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در ابتدا عراق بخش‌هایی از خاک ایران از جمله خرمشهر را اشغال کرد. در ۳ خرداد ۱۳۶۱ ایران خرمشهر را آزاد کرد و جنگ را به داخل خاک عراق کشید. در ۴ خرداد دبیرکل سازمان ملل به دوطرف پیشنهاد آتش‌بس داد. عراق به مرزهای بین‌ المللی برگشت بجز مناطق تحت مناقشه اولیه شامل میمک و اروند رود و آرایش تدافعی گرفت. در ۳۱ خرداد ۱۳۶۱ صدام پیشنهاد صلح در دوهفته را داد. در جلسات تصمیم ‌گیری خمینی و برخی نظامیان با ادامه جنگ و ورود به خاک عراق مخالفت بودند و استدلال می‌کردند که خاک اشغالی به میهن بازگشته است ولی گروه دیگر به سرکردگی هاشمی رفسنجانی که بدون هیچ تجربه نظامی فرمانده جنگ شده بود و سودای سقوط آسان عراق را در سر داشت بر ورود به خاک عراق با این استدلال که جاده بصره به بغداد به مرز نزدیک است و با تسخیر بصره سقوط عراق حتمی است پافشاری کردند ، هدفی که پس از شش عملیات در نهایت عملی نشد .[۸۱] . در ۲۱ تیرماه ۱۳۶۱ سازمان ملل قطعنامه ۵۱۴ را ارائه داد که توسط ایران رد شد. پس از رد این پیشنهادهای عراق موضع صلح طلب و اشغال شده به خود گرفت و بسیاری از اقدامات غیراصولی خود مثل استفاده از سلاح شیمیایی و حمله به مناطق مسکونی و حمله به نفتکشها را تا پایان جنگ به این وسیله توجیه می‌کرد. کمک‌های مالی و نظامی زیادی از کشورهای منطقه و غرب و شرق به عراق سرازیر شد. از این به بعد لحن قطعنامه‌ های سازمان ملل نسبت به ایران عوض شد. در بهمن ۱۳۶۵ (فوریه ۱۹۸۶) ایران موفق به تصرف بندر فاو شد. از ۱۹ دی ۱۳۶۵ تا ۶ فروردین ۱۳۶۶ عملیات کربلای ۵ را برای تصرف بصره انجام داد که در آن ۶۵ هزار ایرانی و ۲۰ هزار عراقی کشته شدند و موفق نبود و در جبهه جنوب جنگ به بن ‌بست رسید. در ۹ خرداد ۱۳۶۱ (۳۰ می ۱۹۸۲) عراق با حمله به نفتکش اطلس درگیری نفتکش‌ها را آغاز کرد. استدلال عراق جلوگیری از صدور نفت ایران و مجبور کردن آن به قبول صلح بود و این درگیری بعدها دوجانبه گردید. نیروهای ایران به نفتکش‌های شوروی و آمریکا که در خدمت دولت کویت بودند، حمله می‌کردند. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۶ (۱۷ می ۱۹۸۷) یک میراژ عراقی با شلیک موشک اگزوست به ناوچه یواس‌اس استارک باعث خسارت شدید و مرگ ۳۷ سرباز آمریکایی شد. این بهانه ای برای آمریکا شد که درگیر شود. شوروی و آمریکا هر دو شروع به حمایت از قطعنامه‌های شورای امنیت کردند.[۸۲] . در سال چهارم و پنجم، عراق از سلاح شیمیایی بیشتری علیه کردهای عراقی و ایران استفاده کرد. در اواخر سال ۱۳۶۶ دستکم در یک مورد عراق با کمک اطلاعاتی آمریکا از حرکتهای نیروهای ایرانی مطلع می‌شد و آنها را بمباران شیمیایی می‌کرد.[۸۳] حمله به شهرها و اهداف غیرنظامی ابتدا و بیشتر توسط عراق انجام می‌شد. در اواخر جنگ، درگیری در خلیج فارس باعث آسیب دیدن سکوهای نفتی و کشتی‌های تجاری با پرچم کشورهای مختلف شد. در فروردین ۱۳۶۷ در نبرد دوم فاو جزیره فاو سقوط کرد و با پیروزی‌های عراق روند جنگ به زیان ایران تغییر پیدا کرد.[۸۴][۸۵][۸۶] . در اواخر تیرماه ۱۳۶۷ مسئولان ایران مجبور به قبول قطعنامه ۵۹۸ که یکسال قبل به ‌شدت آن را رد کرده بودند شدند. در مرداد ۱۳۶۷ جنگ با قبول آتش‌بس از سوی دو طرف با حدود یک میلیون نفر کشته و ۱۱۹۰ میلیارد دلار خسارت به دو کشور خاتمه یافت.[۷۶] از سال ۱۳۶۹ مبادلهٔ اسیران جنگی آغاز شد و ایران آخرین اسرای جنگی عراقی را در سال ۱۳۸۱ تحویل داد.[۸۷] . این جنگ یکی از برخوردهای نظامی دوران معاصر بود و منافع بیشتر کشورهای جهان را تهدید کرد و بیشتر بر کشورهایی تأثیر گذاشت که ذخایر نفتی اصلی جهان را داشتند. برخی از ابرقدرتها عقیده داشتند که پیروزی هر یک از دو طرف موجب برهم‌خوردن ثبات و توازن قوا در منطقه خواهد شد به همین دلیل کوشیدند تا هیچ‌یک از دو کشور پیروز نشود.[۸۸]

زمینه‌ها و دلایل آغاز جنگ

همچنین ببینید' : معاهده ۱۹۷۵ الجزایر، اشغال سفارت ایران در لندن، و قطعنامه ۳۴۸ شورای امنیت"

عوامل مختلفی طی چند دهه موجب شد که اختلافات دو کشور تبدیل به جنگی تمام عیار شود. اختلافاتی که مربوط به مسائل ژئوپولیتیک، مذهبی و قومی بود. سرانجام، تحریکات دو کشور علیه یکدیگر و رهبرانشان باعث روی دادن جنگ ایران و عراق شد. فائق الشیخ علی در مصاحبه با برنامه السطرالاوسط گفت: اگر بخواهم طوری قضاوت کنم که در دنیا و آخرت پشیمان نباشم مسئولیت دو سال اول جنگ با صدام حسین بود ولی مسئولیت شش سال بعدی آن با آقای خمینی بود. ایران تحریکاتی می‌کرد ولی این صدام بود که با ورود به خاک ایران جنگ را شروع کرد ولی پس از بازپس‌گیری زمینها ایران وارد خاک عراق شد و صدام را یزید خواندند و گفتند باید آنقدر ادامه دهیم تا یزید را نابود کنیم[۸۹]

نقش عراق

این مسائل باعث شدند که صدام حسین به این ارزیابی برسد که برخلاف ۱۰۴ مورد قبلی، این بار کشور ایران توان دفاع دربرابر حملات او را نخواهد داشت و در عرض یک هفته تهران را فتح خواهد کرد. با این محاسبات، عراق در ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ برای ۱۰۵ امین بار (با احتساب درگیری‌های نوزده-بیست‌ماههٔ بین ایران و عراق که ظاهراً در ابتدای انقلاب اسلامی اتفاق افتاد، شاید بتوان گفت برای ۱۰۶ امین بار)[۹۰][۹۱][۹۲][۹۳] از سال ۱۳۴۸ به ایران حمله کرد. این جنگ در نهایت پس از حدود ۸ سال در مرداد ۱۳۶۷ با قبول آتش‌بس از سوی دو طرف و پس از به جا گذاشتن یک میلیون نفر تلفات و ۱۱۹۰ میلیارد دلار خسارات به دو کشور خاتمه یافت.[۷۶] مبادلهٔ اسیران جنگی بین دو کشور از سال ۱۳۶۹ آغاز شد. ایران آخرین گروه از اسرای جنگی عراقی را در سال ۱۳۸۱ به عراق تحویل داد.[۸۷] .

ادعای تاریخی

اگر چه حکومت شاه ۱۷ روز پس از کودتای ۱۴ ژوئیه ۱۹۵۸ یا کودتای ضدسلطنتی عراق، رژیم جدید را به رسمیت شناخت عبدالکریم قاسم، اروند رود یا «شط‌ العرب» را بخش جدائی‌ناپذیر عراق دانست و تهدید کرد که "اگر حقوق عراق در این آبراه مطابق میل دولت این کشور حل و فصل نشود، حتی آن حاشیه ۵ کیلومتری که در عهدنامه ۱۹۳۷ م / ۱۳۱۶ ش. به ایران واگذار کردیم، پس خواهیم گرفت."[۹۴] . در ۱۸ دسامبر ۱۹۵۹، عبدالکریم قاسم اعلام کرد که عثمانی‌ها محمره را که بخشی از خاک عراق بوده (در زمانی که کشوری بنام عراق وجود نداشته است!!!!) به ایران تحویل داده‌اند و بلافاصله پس از آن، عراق شروع به حمایت از جنبش‌های تجزیه طلب در ایران کرد.[۹۵] .

رهبری جهان عرب

از زمان به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق در سال ۱۹۶۸ میلادی، عراقی‌ها رؤیای رهبری جهان عرب را در سر می‌پروراندند. از سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۰ درآمدهای نفتی عراق افزایش یافت.[۹۶] این موضوع به عراق کمک می‌کرد تا خلاء ناشی از مرگ جمال عبدالناصر در صدر رهبری اعراب را پر کنند؛ زیرا مصر پس از پیمان کمپ دیوید نفوذ خود در میان اعراب را از دست داده بود.[۹۷]

جزایر سه ‌گانه

در جریان اعمال حاکمیت ایران بر جزایر سه ‌گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی عراق روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد و از اتحادیه عرب خواست تا آنان نیز چنین کنند. درخواستی که از سوی اتحادیه عرب رد شد. عراق همچنین اعتراض رسمی‌ای به سازمان ملل نوشت که توسط این سازمان نادیده گرفته شد. عراقی‌ها دست به اخراج ۷۰۰۰۰ ایرانی‌تبار ساکن عراق زدند. در سال ۱۹۷۴ تنش در روابط دو کشور به اوج خود رسید و درگیری‌های نظامی مرزی پراکنده کم‌ کم به جنگی تمام عیار تبدیل شد.[۹۸] روابط ایران و عراق از سال ۱۳۴۸ تا پیش از جنگ نیز به شدت تیره و تار بوده و پیش از انقلاب ایران ۱۰۴ مورد درگیری و جنگ بین ایران و عراق اتفاق افتاد[۷۴] که در برخی از آن‌ها از جمله در درگیری ۲۱ بهمن ۱۳۵۲ صدها تن از دو طرف کشته و زخمی شدند. در سال ۱۳۵۳ ده درگیری نظامی بین ایران و عراق روی داد که در آن‌ها هواپیماهای جنگی حضور داشتند. معروف است که شاه در همین سال در جواب به این سؤال که "چرا این قدر هلیکوپتر کبرا می‌خرید؟، پاسخ داده بود: "از همسایه‌ ام سؤال کنید که چرا این قدر تانک می‌خرد، من برای هر تانک عراقی یک کبرای آماده پرواز دارم."[۹۹] تنش به قدری بالا گرفت که کورت والدهایم دبیرکل سازمان ملل متحد ناچار به مداخله و اعزام نماینده ویژه به مرزهای دو کشور شد. نتیجه گزارش این نماینده منجر به صدور قطعنامه ۳۴۸ شورای امنیت شد که در آن طرفین ملزم به حل اختلاف مرزی میان خود شدند.[۹۸]

اختلافات مرزی و ادعای عراق بر اروند رود

مهم‌ترین اختلاف مرزی تا یپش از عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر بر سر وضعیت اروند رود بود که پس از انعقاد این قرار داد به این اختلاف پایان داده شده. پیشینه این اختلاف بر اساس مالکیت بر قسمت انتهایی اروند رود به عنوان مرز دو کشور بود. دولت عراق معتقد بود که مرز دو کشور بایستی بر اساس مفاد پیمان قسطنطنیه ۱۹۱۳ تعیین شود اما ایران مرز دو کشور را خط تالوگ یعنی عمیق‌ ترین قسمت رودخانه می‌دانست. دو کشور یک بار در سال ۱۹۳۴ اختلاف خود را به جامعه ملل ارجاع دادند اما توافقی حاصل نشد. در سال ۱۹۳۷ نخستین معاهده مرزی دو کشور به امضا رسید. بر اساس این قرارداد مرز دو کشور در امتداد ساحل شرقی رودخانه بود اما یک قسمت لنگرگاهی چهار مایلی در کنار آبادان به ایران اختصاص داده شده و در این قسمت خط تالوگ مرز دو کشور را مشخص می‌کرد. عراق معتقد بود ایران از شرایط داخلی سیاسی نابسامان این کشور در آن زمان برای بهبود وضعیت خود در مذاکرات سود جسته است. ایران هم از این قرارداد ناراضی بود و در دهه ۱۹۶۰ آن را فسخ کرده و خواستار مذاکرات برای تعیین خط مرزی جدید شد و هم ‌زمان با حمایت از شورشیان کرد در شمال عراق این کشور را تحت فشار گذاشت. نهایتاً در عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر عراق خواسته‌های ایران در زمینه شط العرب را پذیرفت و خط تالوگ برای نخستین بار مرز رسمی دو کشور در این رودخانه شد و ایران هم پس از آن حمایت از شورشیان کرد عراقی را پایان داد. اما پنج سال بعد و پنج روز پیش از آغاز جنگ صدام حسین این قرارداد را فسخ کرده و مدعی شد این پیمان به دلیل عدم رعایت مفاد آن از سوی ایران اعتبار خود را از دست داده است.[۷۵][۱۰۰] بنابراین عراق که در طول سال‌های بعد سیاست‌های ضد غرب و ضدصهیونیستی را تبلیغ می‌کرد،[۹۶] در سال ۱۹۸۰ و پس از سقوطِ شاه سیاستِ ایرانی‌ستیزی را در دستورِ کارِ عراقی‌ها قرار داد. سفیر عراق در لبنان در ۱۲ آبان ۱۳۵۸ در مصاحبه با روزنامه النهار بیروت گفت:[۱۰۱] . بهبود شرایط با ایران منوط به تحقق ۳ شرط اصلی است: ۱- تجدیدنظر در پیمان نامه ۱۹۷۵ الجزایر دربارهٔ اروند رود ۲- اعطای خودمختاری به عشایر کرد و بلوچ و عرب ۳- خروج نیروهای نظامی ایران از جزایر سه‌ گانه ایرانی مورد مناقشه و سراسر خلیج فارس . صدام حسین مدعی بود که نظام بعثی از همان ابتدای انعقاد قرارداد مرزی ۱۹۷۵ در زمان شاه، خود را مغبون می‌دیده.[۱۰۲]

تسلط بر خلیج فارس

صدام متوجه خلاء ناشی از سقوط شاه به عنوان ژاندارم خلیج فارس شده بود و تلاش داشت تا نقشی که پیش از آن محمدرضا پهلوی ایفا می‌کرد را بر عهده گیرد.[۹۷] او برای این‌کار نیاز به مرز آبی کافی و تسلط بر خلیج فارس داشت.[۱۰۳][۱۰۴] به گفته جیمز بیل، دلیل اصلی شروع جنگ و مناقشات سیاسی قبل از آن را به‌طور کلی می‌توان در «تسلط یافتن بر خلیج فارس» دانست. تحقق این هدف برای مصر و عربستان سعودی و سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس چندان ناخوشایند نبود.[۱۰۵]

ضعف ایران پس از انقلاب

به نظر می‌رسد که باور عمومی در میان مقامات عراق این بود که پس از انقلاب، ایران دچار ضعف شده و برای عراق فرصت مناسبی فراهم آورده تا توازن قبلی قوا در خلیج فارس را با یک حمله نظامی برهم زده و هم‌زمان راه ‌حل جدیدی برای مشکلات عراق با شیعیان جنوب و کردهای شمال این کشور جلوی پای آنان بگذارد.[۱۰۶] . در یک سال اول انقلاب و علی‌الخصوص بعد از وقوع کودتای نوژه، بسیاری از افسران بلندپایه ارتش تصفیه شدند که باعث از بین رفتن ساختار ارتش شد. عراق بعثی که حکومت وقت ایران را بابت اصطکاک‌هایش با ایالات متحده و عدم روابط دوستانه‌اش با شوروی در مظان قرار گرفتن در انزوای سیاسی می‌دید هرگونه تقابل نظامی با ایران را آسان‌تر تصور می‌کرد.[۱۰۷] . نیویورک تایمز در ۲۶ فروردین ۱۳۵۹ یا ۱۹۸۰/۴/۱۵: از زمانی که ایران شاهنشاهی به ایران انقلابی تبدیل شده، نیروهای مسلحش به نیروهای بی انضباطی تبدیل شده‌ اند. بر اساس یک تخمین تمامی هواپیماهای پیشرفته اف-۱۴ تام کت ایران زمین گیر شده‌ اند و تنها نیمی از اف-۴ها و اف-۵های ایران قابل استفاده ‌اند. [۱۰۸] .

موافقت آمریکا

دو ماه پیش از آغاز جنگ، صدام حسین و زیبیگنیو برژینسکی در عمان با یکدیگر دیدار کردند. باور بنی صدر این بود که برژینسکی در این ملاقات به صدام اطمینان داده که ایالات متحده مخالفتی با الحاق خوزستان به عراق ندارد.[۱۰۹]

خطر حکومت شیعی

نگرانی‌های روزافزون صدام از یک حکومت شیعه در همسایگی خود که تهدیدی برای کشور خودش با جمعیت پرشمار شیعه محسوب می‌شد عزم وی را برای تقابل بیشتر با ایران جزم نمود.[۱۰۷]

نظر انگلستان در خصوص اپوزیسیون و جنگ عراق با ایران

گزارش سری دیوید میرز مسئول بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا به تاریخ ۲۵ سپتامبر/ سوم مهر، خبر از سفر بختیار به عراق در آستانه حمله نظامی عراق به ایران ۲۲ سپتامبر/۳۱ شهریور می‌دهد. در این گزارش عنوان شده که عراق از اپوزیسیون ایرانی خواسته تا در جبهه‌ های نبرد پشت سر نیروهای عراقی حاضر شوند تا دولت خود را در مناطق اشغالی تشکیل دهند . روند این رایزنی‌ها در دیدارهای بعدی لرد جورج براون در آن زمان: معاون سابق وزیر خارجه بریتانیا و نماینده حزب کارگر با مقامات عراقی، بختیار و اویسی در پاریس و مقامات وزارت خارجه بریتانیا ادامه یافت. لرد جورج براون در آخرین روزهای اکتبر ۱۹۸۰ با صدام حسین و طارق عزیز معاون نخست ‌وزیر عراق دیدار کرد. در بازگشت او از بغداد، سفارت بریتانیا در کویت دو گزارش در تاریخ ۲۹ و ۳۰ اکتبر/ هفتم و هشتم آبان، شمه‌ ای از دیدار براون با مقامات عراقی را به لندن ارسال کرد. در گزارش نخست، جورج براون بر اساس گفت و گو با سران عراق عنوان کرد که با توجه به مواضع ضدغربی خمینی و معتدل تر بودن صدام از این جهت، به صلاح حکومت بریتانیا است که با اپوزیسیون ایرانی برای سرنگونی حکومت تهران کمک کند. براون با تشبیه کردن اقدام احتمالی گروه بختیار و اویسی تأکید کرد که آنان می‌توانند به شیوه نهضت مقاومت ملی فرانسه در جنگ جهانی دوم، با همکاری با طرف مقابل ضمن استفاده از ضعف حکومت ایران، خوزستان را جدا کرده و حکومت خود را در آن جا شکل دهند.[۱۱۱] .

نابسامانی سیاست خارجی ایران پس از انقلاب و اظهارات نسنجیده مسئولین

پس از پیروزی انقلاب سیاست خارجی و دستگاه دیپلماسی ایران ازیک‌طرف تحت تأثیر شرایط بحرانی و بی‌ثباتی سیاسی حاکم بر جامعه قرار داشت. از سوی دیگر، به دلیل ماهیت تجدیدنظرطلبانه انقلاب یک نوع سردرگمی و آشفتگی تصمیم‌گیری و اجرا بر کارگزاران سیاست خارجی کشورحاکم شده بود. اختلافات دولت موقت با شورای انقلاب و بینش و منش رهبر انقلاب نیز بود. در این شرایط، رقبای منطقه ‌ای و قدرت‌های بزرگ با احساس خطر از بازتاب‌های انقلاب در صدد مقابله با آن بودند. قطب‌ زاده در سفر به سوریه سخنان تندی در خصوص عراق ایراد کرد که با توجه به تنش حاکم بر روابط دو کشور، ناشیانه و غیرمتعارف بود. ضمن اینکه هدف و منظور خاصی از انجام این سفرها تعقیب نمی‌شد. او در اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در اسلام‌آباد پیشنهاد کرد یک بند به گزارش اجلاس در خصوص محکومیت قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر افزوده شود. بنی‌صدر در اول فروردین ۱۳۵۹ در سخنرانی قبل از خطبه ‌های نماز در بهشت‌زهرا گفت: سفیر عراق یک‌ بار پیش من آمد، به او گفتم به رئیس خودت بگو که اگر فکر کنید تیر و تفنگ دشمن، ما را ناراحت می‌کند، ابداً؛ چون این‌ها برای ما مثال نقل‌ونبات می‌باشد و هیچ ناراحت نیستیم. ما در مورد اینکه شما دست تان را از وطن ما کوتاه بکنید مذاکره نمی‌کنیم… ملت برادر ما عراق هم بداند همان‌طور که ما می‌توانیم نماینده ابرقدرت آمریکا را بیرون کنیم، می‌توانیم با توطئه‌ های بین‌المللی هم مبارزه کنیم. آن‌ها هم می‌توانند این کار را بکنند و زودتر کلک صدام حسین را بکنند.

زمانی که مقامات عراقی شروطی را همچون خروج بی‌قیدوشرط از سه جزیره، بازگرداندن وضعیت اروند به شرایط قبل از معاهده ۱۹۷۵ و به رسمیت شناختن عرب بودن مردم خوزستان و عنوان عربستان برای آن را برای پایان دادن به مخاصمه مطرح کردند؛ قطب‌زاده در اقدامی تلافی ‌جویانه که حاکی از انفعال و بی‌برنامگی بود؛ سه شرط را برای حل اختلافات با عراق مطرح کرد: نابودی رژیم صدام حسین - پیوستن عراق به کشورهای ضد امپریالیستی و ضد صهیونیستی - آزادی تمام زندانیان سیاسی عراق و مردم این کشور و در رأس آن‌ها آیت‌ الله صدر - قطب‌زاده اعلام کرد تا حصول شروط مذکور از پای نخواهد نشست.[۱۱۲] . در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۵۹–۳۰ آوریل ۱۹۸۰ صادق قطب زاده وزیر خارجه وقت در مصاحبه با رادیو مونت کارلو گفت: همه دول خلیج فارس از نظر تاریخی جزوی از ایران بوده‌اند.[۱۱۳] .

رد سفیر حسن نیت صدام حسین توسط روح ‌الله خمینی

صدام در ابتدای انقلاب آخر بهمن ۱۳۵۷ موسی موسوی اصفهانی را برای دیدار با روح ‌الله خمینی برای آشتی و دلجویی نسبت به رفتار خود زمانی که خمینی در عراق بوده است به ایران فرستاد. موسی پیام صدام را که حاکی از آمادگی عراق برای همکاری با حکومت اسلامی در ایران بود به روح‌ الله خمینی رساند، ولی پاسخ خمینی منفی بود. صدام پیغام داده بود از رفتار خود پوزش می‌خواهد. آماده همه گونه جبران و همکاری با دولت جدید است.[۱۱۴][۱۱۵] بنی صدر در مصاحبه سال ۲۰۰۴ با حسین دهباشی می‌گوید خمینی گفت صدام می‌خواهد از ما مشروعیت بگیرد. او مشروعیت ندارد و شش ماه بیشتر در عراق باقی نخواهد بود.

ادعای عدم اجرای مفاد قرارداد الجزایر

پاسخ ارتش ایران به حملات عراق به قصر شیرین و مهران غرب روزنامه اطلاعات ۱۵ شهریور ۱۳۵۹ [۱۱۶] . بر اساس قرارداد ۱۹۷۵ بین ایران و عراق قرار بود ارتفاعات میمک سیف سعد ، زین الکش زین القوس و سیف ابوعبیده در ازای نیمی از شط العرب به عراق واگذار شود اما در عمل به دلیل ناتمام ماندن عملیات میله‌ گذاری مرزی بین طرفین در سال ۱۳۵۶، مرز تا حد زیادی نامشخص باقی ماند.[۱۱۷] . در ۱۵ شهریور ۱۳۵۹، دولت عراق دولت ایران را تهدید کرد که در صورت عدم واگذاری مناطق مزبور، ۱۱۵ مایلی مناطق قصرشیرین را تصرف خواهد کرد چون منطقه میمک از جمله مناطقی است که در قرارداد الجزایر ذکر شده است که در خاک عراق قرار دارد.[۱۱۸] در ۱۰ سپتامبر ۱۹۸۰ (۱۹ شهریور ۵۹) دولت عراق کنترل ارتفاعات میمک یا همان سیف سعد را اعلام کرد.[۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱] ادعای عراق این بود که ایران با پس ندادن مناطق مزبور عملاً قرارداد الجزایر را زیر پا گذاشته و در ادامه آن صدام حسین نیز در ۱۷ سپتامبر برابر با ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ پایان تعهد خود به عهد نامه الجزایر را اعلام کرد.[۱۲۲][۱۲۳] .

سیاست صدور انقلاب اسلامی ایران

رهبران جمهوری اسلامی رسماً اعلام می‌کردند که به سیاست صدور انقلاب ایران به سایر کشورها می‌اندیشیدند.[۱۲۴] روح‌الله خمینی در نخستین سالگرد پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۸ اظهار داشت: ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می‌کنیم[۱۲۵] .

حمایت ایران از شیعیان و کردهای عراق

پس از وقوع انقلاب ۱۳۵۷، عراق برخی ناآرامی‌های سیاسی را زیر سر سید محمد باقر صدر و با حمایت و تشویق ایران می‌دانست. صدام حسین، از وجود یک همسایه انقلابی شیعه در مرزهای شرقی خود احساس خوبی نداشت.[۱۲۶] مسئولان عراق پیش از آغاز یورش بارها ایران را به اقدامات تجاوزگرانه نسبت به عراق و دخالت در امور داخلی خود از جمله حمایت از حزب غیرقانونی الدعوه متهم می‌کردند.[۱۰۰] . حکومت عراق نیز متهم می‌شد که به اقدامات تجاوزگرانه از جمله حمایت علنی از شورشیان جدایی‌ خواه در خوزستان و قول کمک به آن‌ها برای آزادی . عربستان ، نامی که حکومت عراق بر این استان نهاده بود، می‌پردازد و دریادار احمد مدنی استاندار وقت خوزستان گفته بود که عراق برای شورشیان سلاح ارسال می‌کند. در چندین مورد حتی نیروهای عراق حملاتی را به شهرهای مرزی ایران ترتیب دادند که یکی از آن‌ها یورش به شهری در استان کردستان در ژوئن ۱۹۷۹ و دیگری به شهر صالح‌ آباد در جنوب بود که چندین کشته به جا گذاشت. در نیمه اول سال ۱۹۸۰ (سال ۱۳۵۹) چندین درگیری مرزی دیگر هم بین دو کشور رخ داد.[۱۰۰] .

تسخیر سفارت آمریکا

جریان گروگانگیری سفارت آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸، رژیم جمهوری اسلامی را در صحنهٔ سیاست جهانی منزوی ساخت. موضع‌گیری‌ها و مخالفت‌های وسیعی در سراسر جهان علیه گروگانگیری و اشغال سفارت آمریکا، جریان داشت. انزوای سیاسی بین‌المللی و ترسیم چهرهٔ نامطلوب از حکومت اسلامی ایران در مجامع بین‌المللی زمینه دیگری بود که به نوبهٔ خود در قطعیت بخشیدن به تصمیم رژیم عراق به حملهٔ نظامی به ایران نقش داشت. ابعاد عمل گروگانگیری برای دولت و مردم آمریکا و صدمات روانی که به آنها وارد آمده بود، بیش از آن بود که روح‌ الله خمینی و پیروان او تصور می‌کردند. روح ‌الله خمینی با تأیید عمل گروگانگیری و با طرح این شعار که این عمل انقلابی است بالاتر از انقلاب اول کشور را تا آستانهٔ حملهٔ نظامی آمریکا به ایران سوق داد. مردم آمریکا که از زمان جنگ ویتنام با بدبینی به اعمال دولت خود نگاه می‌کردند، این بار یک صدا و متحد از دولت خود حمایت می‌نمودند و به انجام اقدامات تلافی جویانه تشویق می‌کردند. طرح یک عملیات گستردهٔ نظامی علیه ایران در دستور کار کاخ سفید قرار گرفت. آنچه موجب توقف اجرای آن شد، پیاده شدن بیش از ۶۰ هزار نیروی نظامی شوروی در ۲۶ دسامبر ۱۹۷۹ در افغانستان بود.[۱۲۷][۱۲۸]

عکس العمل ایران به واقعه تصرف مسجدالحرام

پس از تصرف مسجدالحرام در آبانماه ۱۳۵۸ ملک فهد در مصاحبه با مجله نیوزویک گفت: «گروهی که مسجد را تسخیر کردند، افراد کافری بودند که از اسلام تعبیر غلطی دادند» ولی رادیو ایران رژیم سعودی را مخالف اسلام و نمونه دیگری از تسلط شاهان و فساد آنان معرفی نمود که جرقه‌های انقلاب در آن مشاهده گردیده است و تسخیرکنندگان مسجد الحرام را مسلمانان مترقی ستمدیده دانست و عمل آنان را تأیید کرد.[۱۲۸][۱۲۹] .

حمایت الدعوه از انقلاب اسلامی ایران

در مهر – آبان ۱۳۵۷ / اکتبر ۱۹۷۸ حزب الدعوة طی بیانیه ‌ای حمایت کامل خود را از انقلاب اسلامی ایران اعلام کرد. محمد مهدی آصفی به پاریس رفت و ضمن دیدار با خمینی پشتیبانی حزب را از ایشان به اطلاع وی رساند.[۱۳۰] .

انتفاضه (تظاهرات) ۱۷ رجب

در پی دستگیری سید محمد باقر صدر در ۲۲ خرداد ۱۳۵۸ / ۱۲ ژوئن ۱۹۷۹، حزب الدعوة تظاهرات گسترده‌ای در سراسر عراق برپا کرد که در نتیجهٔ آن صدها تن دستگیر شدند. این قیام به انتفاضهٔ ۱۷ رجب معروف شد. رژیم بعث ۱۲۰۰ تن از بازداشت شدگان را محاکمه کرد که ۸۶ تن از آن‌ها به اعدام محکوم شدند.[۱۳۱] سرکوب قیام سبب شد حزب الدعوة خط مشی مسلحانه را در پیش گیرد. حزب شاخهٔ نظامی خود را تأسیس کرد که چند تن از رهبران حزب بر آن نظارت داشتند.[۱۳۲] . پس از دستگیری یا متواری شدن برخی از رهبران حزب به خارج از عراق، عبدالامیر منصوری در خرداد – تیر ۱۳۵۸ / ژوئن ۱۹۷۹ با ساماندهی دوبارهٔ حزب، رهبری آن را بر عهده گرفت.[۱۳۳] .

انتقال مرکز فعالیت حزب الدعوه به ایران

در ۲۵ تیر ۱۳۵۸ / ۱۶ ژوئیه ۱۹۷۹، با به قدرت رسیدن صدام حسین روند سرکوب حزب شدت گرفت. واکنش حزب مبارزهٔ مسلحانه بود. رژیم اعضای حزب را دستگیر و صدها تن از آنان را پس از محاکمه فرمایشی اعدام کرد.[۱۳۴] سپس حزب الدعوة مرکز فعالیت خود را به ایران منتقل کرد. محمد مهدی آصفی در تابستان ۱۳۵۸ش / ۱۹۷۹ به ایران آمد. او و سایر رهبران حزب تصمیم گرفتند ساختار تشکیلاتی را بازسازی کنند و رهبری حزب را از فردمحوری که در زمان محمد هادی سبیتی بود خارج کنند. بنا بر این، شورای مرکزی حزب با عضویت محمدهادی سبیتی، علی کورانی، محمدمهدی آصفی، سید مرتضی عسکری و سید کاظم حائری فقیه الدعوة شکل گرفت.[۱۳۵] .

ترور طارق عزیز

حمایت نظامی ایران از شورشیان کرد و شیعه عراق که به ترور نافرجام مقامات ارشد حکومت عراق منجر شد به اختلافات دامن می‌زد.[۱۳۶] . در ۱۲ فروردین ۱۳۵۹ - اول آوریل ۱۹۸۰ در حالی که دانشجویان در دو طرف در دانشگاه برای پذیرایی از طارق عزیز ایستاده بودند در مقابل در دانشگاه المستنصریه توسط فردی بنام سمیر نورعلی با پرتاب یک بمب دست‌ ساز ترور شد. تعدادی از دانشجویان مجروح شدند و مهاجم توسط محافظان کشته شد طارق عزیز جراحت سطحی برداشت. سپس صدام به دانشگاه آمد و گفت: ما بر شانه‌ های مرگ می‌رقصیم. پس از آن دولت عراق ادعا کرده که این ترور از سوی ایران حمایت شده و حزب الدعوه را به انجام ان متهم کرد. مدتی بعد الدعوه اقدام به ترور لطیف نصیف الجاسم وزیر فرهنگ و اطلاعات عراق کرد که باعث واکنش تند عراق و اخراج هزاران شیعه عراقی به ایران شد.[۱۳۷] . در ۱۶ فروردین ۱۳۵۹–۵ آوریل ۱۹۸۰ محمد باقر صدر و خواهرش بنت الهدی صدر توسط حکومت عراق دستگیر شدند. در ۹ آوریل ۱۹۸۰–۲۰ فروردین ۱۳۵۹ هردو شکنجه و کشته شدند.[۱۳۸][۱۳۹][۱۴۰] .

تلاش برای مقابله و براندازی صدام حسین

در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ خمینی در پیامی دربارهٔ قطع رابطه آمریکا با ایران دربارهٔ صدام گفت:[۱۴۱] . صدام حسین که همچون شاه مخلوع چهره قبیح غیراسلامی و انسانی خود را نشان داده و به هدم اسلام و حوزه مقدسه نجف کمر بسته و با مسلمانان مظلوم برای رضای کارتر، آن کند که مغول کرد و با علمای اسلام خصوصاً آیت ‌الله آقای سید محمدباقر صدر، آن کند که رضاخان و محمدرضا پهلوی با علما و روحانیون و سایر طبقات کردند، باید بداند که با این اعمال ضداسلامی، گور خودش و رژیم تحمیلی غیرانسانی و غیرقانونی بعث را با دست خود می‌کند. ملت شریف عراق! شما اخلاف آنان هستید که انگلیس را از عراق راندند؛ بپا خیزید و قبل از آنکه این رژیم فاسد همه چیز شما را تباه کند، دست جنایتکار او را از کشور اسلامی خود قطع کنید. ای عشایر فرات و دجله! همه با هم و با همهٔ ملت اتحاد کنید و این ریشهٔ فساد را قبل از آنکه فرصت از دست برود، قلع و قمع نمایید و برای خدا دفاع از کشور اسلامی خود و از اسلام مقدس نمایید که خدا با شماست. ای ارتش عراق! اطاعت از این مخالف اسلام و قرآن نکنید و به ملت بگرایید و دست آمریکا را که از آستین صدام بیرون آمده است قطع کنید و بدانید اطاعت از این سفاک، مخالفت با خدای متعال است و جزای آن عار و نار است. در ۲۸ فروردین ۱۳۵۹ خمینی در جمع فرماندهان بسیج ضمن سخنانی ارتش عراق را به کودتا علیه صدام تشویق کرد:[۱۴۲] . صاحب منصبهای خوب ما داریم در عراق. صاحب منصبهای صحیح و متدین هستند. خود آن‌ها کودتا کنند و این را از بین ببرند؛ و حرام است بر آن‌ها که یک قدم دنبال این شخص لعین باشند؛ و باید قیام کنند بر ضد او و مملکت خودشان را اسلامی کنند و حکومت خودشان را اسلامی کنند و قواعد هم اسلامی باشد . در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹ خمینی در پیام خود به مناسبت کشته شدن سید محمد باقر صدر بار دیگر بر قیام مردم و ارتش عراق علیه صدام تأکید کرد:[۱۴۳] . عجب آن است که ملتهای اسلامی و خصوصاً ملت شریف عراق و عشایر دجله و فرات و جوانان غیور دانشگاه‌ها و سایر جوانان عزیز عراق از کنار این مصایب بزرگ که به اسلام و اهل بیت رسول اللّه ـ صلی‌الله علیه و آله ـ وارد می‌شود بی‌تفاوت بگذرند و به حزب بعث فرصت دهند که مفاخر آنان را یکی پس از دیگری مظلومانه شهید کنند؛ و عجب تر آنکه ارتش عراق و سایر قوای انتظامی آلت دست این جنایتکاران واقع شوند و در هدم اسلام و قرآن کریم به آنان کمک کنند. من از رده بالای قوای انتظامی عراق مأیوس هستم؛ لکن از افسران و درجه‌داران و سربازان مأیوس نیستم و از آنان چشمداشت آن دارم که یا دلاورانه قیام کنند و اساس ستمکاری را برچینند همان سان که در ایران واقع شد؛ یا از پادگانها و سربازخانه‌ها فرار کنند و ننگ ستمکاری حزب بعث را تحمل نکنند. من از کارگران و کارمندان دولت غاصب بعث مأیوس نیستم؛ و امیدوارم که با ملت عراق دست به دست هم دهند و این لکهٔ ننگ را از کشور عراق بزدایند . رهبران ایران هم در بخش عربی رادیو دولتی این کشور به بدگویی شدید از حکومت بعث عراق پرداخته و آن را یک حکومت ضداسلامی و دست ‌نشانده قدرت‌های امپریالیستی معرفی می‌کردند.[۱۰۰] . عبدالجبار محسن سخنگوی پیشین فرماندهی کل قوای عراق می‌گوید: رهبر ایران آشکارا از مردم عراق می‌خواست تا به روی پشت بام‌ها بروند، شعار الله اکبر سردهند و نظام عراق را ساقط کنند.[۱۱۴] . مسئولان ایران دخالت در امور داخلی عراق را حق خود می‌دانستند. وقتی بنی صدر حدود شش ماه بعداز شروع جنگ اعلام کرد مایل است با عراق صلح کند. هاشمی رفسنجانی ضمن اظهار ناخرسندی از گفته بنی صدر[۱۴۴][۱۴۵] به دیدار آیت الله خمینی رفت و خمینی ضمن ابراز تمایل به پایان جنگ، از این که شاید در صلح ‌نامه شرط شود که نباید به ملت عراق علیه صدام کمک کنند، اظهار نگرانی کرده بود[۱۴۶] .

حمله به کنسولگری عراق در خرمشهر

صدام حسین در سخنرانی خود در اجلاس سران اسلامی رباط در ژانویه ۱۹۸۱ اعلام کرد که کنسولگری عراق در خرمشهر چند بار در تاریخهای ۱۱ و ۲۶ اکتبر و یکم و هفتم نوامبر ۱۹۷۹ (مهر و آبان ۱۳۵۸) مورد حمله قرار گرفت. در و پنجره آن شکسته شد و محافظان و کارمندان او کتک زده شدند و به اسناد آن دستبرد زده شد تادولت عراق را مجبور به تعطیلی آن کنند.[۷۹][۱۴۷]

ادعای توپ باران مناطق مرزی عراق

در ۴ سپتامبر ۱۹۸۰–۱۳ شهریور ۱۳۵۹ عراق ایران را متهم به بمباران شهرهای عراق کرد و با این ادعا صدام در ۱۷ سپتامبر یا ۲۶ شهریور اقدام به لغو عهدنامه ۱۹۷۵ الجزایر نمود و اعلام کرد که تمام شط العرب متعلق به عراق است.[۷۸] صدام حسین در سخنرانی خود در اجلاس سران اسلامی رباط در ژانویه ۱۹۸۱ ادعا کرد: در ۴ سپتامبر ۱۹۸۰ نیروهای ایرانی با استفاده از توپخانه سنگین ۱۷۵ میلیمتری آمریکایی خود شهرهای بیدفاع زرباطیه و مندلی و خانقین و میدان نفتخانه را به‌طور وحشیانه ای کوبیده‌اند که باعث خسارتهای مالی و جانی زیادی شده است. آنها این عملیات را از زین القدس و سیف سعد و سیف ابوعبیده انجام داده‌اند که طبق معاهده الجزایر متعلق به عراق هستند و باید به عراق پس داده می‌شدند.[۷۹]

پاسخ ندادن به تلاش صدام برای مذاکره

سیاست اولیه عراق که از تحریکات حکومت ایران در بین شیعیان عراق نگران بود سیاست دیپلماسی و دوستی دو کشور بود. در همین راستا صدام حسین دو مرتبه تلاش داشت تا با ایران وارد گفتگو شود. یک بار طی ارسال نامه ای به مهدی بازرگان که مورد توجه مقامات حکومت قرار نگرفت و مرتبه بعدی طی تلاش برای گفتگو با ابراهیم یزدی وزیر امورخارجه وقت در نشست ششم جنبش عدم تعهد ۳ تا ۹ سپتامبر ۱۹۷۹ در کوبا بود. وی طی گفتگوی خود با یزدی از عزم عراق برای رابطه دوستانه با حکومت ایران می‌گوید و متقابلاً یزدی نیز بر اهمیت این موضوع تأکید می‌کند. دولت بازرگان اما توانایی پیگیری گفتگوها را نداشت چرا که این مسئله با مخالفت قاطع خمینی که عزم خود را بر براندازی حکومت صدام جزم کرده بود مواجه شد. حسینعلی منتظری در این خصوص از ترس کشورهای اطراف از انقلاب ایران و فضای سیاسی حاکم بر آن روایت کرد. وی طی گفتگوی خود با خمینی عنوان می‌کند که بهتر است ایران هیئت‌های حسن نیت را جهت اعلام دوستی و روابط پایدار مسالمت آمیز به کشورهای منطقه بفرستد. به‌خصوص که زمزمه‌های برخورد نظامی از سوی کشور عراق به گوش می‌رسید. وی به نقل از خمینی می‌گوید که در پاسخ به اظهاراتش مبنی براینکه نمی‌توان دور کشور دیوار کشید و دول اطراف پس از انقلاب ایران و نشانه‌های تلاش برای صدور انقلاب دچار واهمه شده ‌اند درپاسخ از خمینی شنیده است که: نخیر؛ ما می‌خواهیم دور کشور دیوار بکشیم. [۱۴۸][۱۴۹][۱۵۰] . عراق مدعی بود که وارد یک جنگ دفاعی شده و از حق مشروع خود برای دفاع از حاکمیت و تمامیت ارضی و بازپس‌گیری اراضی خود با توسل به زور استفاده می‌کند. آن‌ها معتقد بودند که حکومت ایران تمام راه‌ های حل مسالمت‌ آمیز اختلافات دو کشور را مسدود کرده است.

بی‌توجهی به اخطارهای کشورهای خارجی راجع به احتمال شروع جنگ

عباس امیر انتظام نیز روایت می‌کند که سازمان اطلاعاتی ایالات متحده حداقل دو مرتبه نسبت به تحرکات عراقی‌ها و عزمشان برای حمله به ایران هشدار می‌دهند، هشداری که درطی جلسه ای با بازرگان و یزدی مطرح می‌شود اما آن‌ها علاقه چندانی نشان نمی‌دهند چرا که آن‌ها خود معتقد بودند از سطح تحرکات و تهدیدها آگاهند. همچنین ابوالحسن بنی صدر مدعی می‌شود حداقل دو مرتبه خمینی را در جریان احتمال حمله عراق قرار می‌دهد که با بی میلی وی مواجه می‌شود.[۱۰۷][۱۵۱][۱۵۲][۱۵۳] . یک سال پیش از جنگ، آمریکا دولت مهدی بازرگان را از احتمال بروز جنگ باخبر کرده بود. مقامات آمریکایی گزارش دادند: مانورهایی با حضور مشترک یگان‌هایی مختلف و تمرین‌هایی برای گسیل و حرکت سریع یگان‌هایی بزرگ در مسیر شط ‌العرب "اروند رود" رودی که مشخص‌ کننده جنوبی ‌ترین بخش مرز میان عراق و ایران است، در جریان است. عراق هم ‌چنین مقادیر عظیمی ابزارآلات و تمهیدات جنگی را در این منطقه دارد جاساز می‌کند، این ابزارآلات و تمهیدات را پنهان و استتار می‌کند و مشغول اجرای طرح‌های مهندسی نظامی‌ای است که حمله به ایران را برایش تسهیل خواهند کرد.[۱۵۴] ..

قوای طرفین

در ابتدای جنگ نیروی هوایی و نیروی دریایی ایران بزرگتر بود و عراق نیز نیروی زمینی بزرگتری در اختیار داشت. اما در طول سال‌های جنگ قدرت نظامی ایران از نظر تجهیزات کاهش و قدرت نظامی عراق افزایش یافت. در آغاز جنگ (سال ۱۹۸۰) ارتش عراق دارای ۴۴۳۰۰۰ نیروی انسانی بود و ایران ۳۹۰۰۰۰ ارتشی داشت. عراق ۲۷۵۰ تانک و ایران ۱۷۳۵ تانک داشت. عراق ۳۳۹ هواپیمای نظامی و ایران ۴۴۷ هواپیما داشت،[۶۹] هشت سال بعد (سال ۱۹۸۸) عراق دارای یک میلیون نفر نیروی انسانی بود و ایران ششصد هزار نفر در اختیار داشت. عراق ۴۰۰۰ تانک در مقابل ۱۰۰۰ تانک ایران داشت. عراق ۶۰۰ هواپیما و ایران تنها ۵۰ هواپیمای جنگی قابل پرواز داشت.[۱۵۵] در پایان جنگ سال ۱۹۸۸ نیروی هوایی عراق با ۶۰۰ هواپیمای جنگی از انواع میگ-۲۹، سوخو-۲۴ و داسو میراژ اف۱، به ششمین نیروی هوایی عظیم جهان تبدیل شد.[۱۵۶] .

نیروهای عراق

ارتش عراق در آغاز جنگ، یک ارتش کاملاً وابسته به شوروی بود. ۸۵ درصد از تجهیزات این ارتش، طی ۵ سال پیش از جنگ از شوروی خریداری شده بود. صنایع نظامی فرانسه دومین صادرکننده تجهیزات و ادوات نظامی به عراق بودند. پس از این دو کشور، کشورهایی مانند برزیل، اسپانیا و ایتالیا قرار داشتند.[۱۵۷] . عراق جنگ را در حالی آغاز کرد که زرادخانه‌های این کشور پر از سلاح بود؛ ولی این کشور با بحران کمبود قطعات یدکی مواجه بود و در آغاز جنگ شوروی تنها بخش کوچکی از قطعات مورد نیاز عراق را تأمین می‌کرد؛ ولی پس از شکست عراق در مرحله اول جنگ و از سال ۱۹۸۲، شوروی دوباره به مهم ‌ترین متحد نظامی عراق تبدیل شد.[۱۵۷] تا این مقطع عراق قطعات ساخت شوروی و مورد نیاز خود را از کشورهایی مانند کره شمالی، مصر، چین و یوگسلاوی تأمین می‌کرد. هم‌زمان سلاح‌های زیادی از جمله موشک‌های اگزوسه از فرانسه خریداری شد. فرانسه همچنین تا پیش از آنکه تولید نوع مخصوص ضد کشتی هواپیماهای میراژ اف-۱ به پایان رسد، پنج فروند جنگنده ضدکشتی سوپر اتاندارد خود را به عراق اجاره داد که در جنگ نفت‌کش‌ها و حمله به جزیره خارگ مورد استفاده قرار گرفتند.[۱۵۸] . خلبانان عراقی، دست‌کم در نبردهای هوایی بسیار پائین‌ تر از استانداردهای غربی رفتار می‌کردند. در واقع یکی از مهم‌ترین مشکلات عراق در طول جنگ نداشتن نیروی انسانی کارآزموده برای استفاده از سلاح‌های مدرنی بود که به دست می‌آورد. عراق هیچ ‌گاه نتوانست از حداکثر ظرفیت این سلاح‌ها استفاده کند. برای نمونه ۴ سال پس از تحویل هواپیماهای سوخو-۲۴ به عراق، هیچ ‌کدام از این هواپیماها بهره ‌برداری نشده بودند.[۱۵۹] حتی امروز نیز نمی‌توان تخمین زد که چه تعداد از عراقی‌های کشته شده در طول جنگ، مستقیم و در اثر رویارویی با ایران کشته شده ‌اند و چه تعداد از آنان در اثر ضعف فرماندهی یا اشتباه در استفاده از تسلیحات پیشرفته.[۱۶۰] . مشکل عدم بهره ‌برداری صحیح از تسلیحات پیشرفته فقط در نیروی هوایی این کشور وجود نداشت. برای نمونه خدمه عراقی گونه‌ای از تانک‌های ساخت شوروی، در طول جنگ هرگز از سیستم دید در شب این تانک‌ها استفاده نکرده ‌بودند. چرا که آن‌ها درک نمی‌کردند که تانک‌های آنان به چنین سامانه ‌ای مجهز است.[۱۶۱] تا سال ۱۹۸۳ عراق حدود ۲۰۰ هواپیمای خود را از دست داده بود و بیشتر این خسارت نه در جنگ با ایران، بلکه در اثر تصادفات و سوانح غیر جنگی و مشکلات تعمیر و نگهداری به وجود آمده بود.[۱۵۹] . خلبانان ایرانی در طول جنگ ایران و عراق نه تنها با عراقی‌ها می‌جنگیدند، بلکه با خلبانانی با ملیت‌های دیگری از سراسر دنیا روبه‌ رو بودند. خلبانان برخی از میگ‌های ۲۱ و میگ‌های ۲۳ عراق مصری بودند و خلبانان برخی از میراژهای اف-۱ بین سال‌های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۶ بلژیکی، آفریقای جنوبی، استرالیایی و در یک مورد حتی آمریکایی نیز بودند، همچنین خلبانانی از شوروی و آلمان شرقی به عنوان خلبان میگ-۲۵ در عملیات‌ها شرکت داشتند. به‌علاوه خلبانان فرانسوی و اردنی نیز به عنوان معلم خلبان کار می‌کردند. بیشتر گزارش‌هایی که دربارهٔ استقرار خلبانان شوروی در عراق است حکایت از آن دارد که این خلبانان دائماً با اف-۱۴ها برخورد داشته و چندین میگ-۲۵ با خلبان روس سرنگون شده است. معمولاً شوروی چندین خلبان با تجربه خود را برای عملیات می‌فرستاد.[۱۶۲] .

سازمان مجاهدین خلق

عملیات چلچراغ - عملیات آفتاب - عملیات مرصاد

در سال ۱۳۶۵ و پس آنکه دولت فرانسه خواهان خروج مسعود رجوی و سایر مجاهدین از این کشور شد، این گروه مقر خود را از پاریس به بغداد منتقل کرده و در اردوگاهی بنام قرارگاه اشرف مستقر شدند. صدام با استقبال از این حضور با دادن تجهیزات نظامی از آنان حمایت کرد. در طول جنگ عراق و ایران پس از سال ۱۳۶۵ مجاهدین به عنوان بخشی از نیروهای حامی عراق در جنگ با ایران قرار گرفتند. در سال ۱۳۶۶ مجاهدین، ارتش آزادی‌ بخش ملی را به منظور سرنگونی نظام جمهوری اسلامی، ایجاد کرده و با همراهی با ارتش عراق در جنگ عراق علیه ایران تا پایان جنگ بیش از صد رشته عملیات نظامی صورت دادند.[۱۶۳] . این سازمان در سال ۱۳۶۷ و پس از ناتوانی ایران در عملیت‌های گوناگون و شکست‌های پی در پی با پشتیبانی ارتش عراق دو عملیات آفتاب، چلچراغ (با هدف تصرف شهر مرزی مهران به ‌منظور کنترل میدان‌های نفتی آن و همچنین روستاهای کرد در منطقه) با موفقیت انجام دادند. این گروه همچنین پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران و پیش از اجرایی شدن آتش‌بس، عملیات فروغ جاویدان در تلاش برای رسیدن به تهران و سقوط جمهوری اسلامی طراحی کرد که با عملیات متقابل ایران عملیات مرصاد مواجه شد.

نیروهای ایران

ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، و بسیج

تجهیزات

در طول دهه هفتاد میلادی، ایران یکی از بزرگ ‌ترین واردکنندگان تجهیزات نظامی بود. بخش عمده ‌ای از این تجهیزات پیشرفته همچون هواپیماهای اف-۱۴، تجهیزات الکترونیکی و موشک‌های فونیکس از ایالات متحده وارد می‌شد. آلمان غربی در ساخت بزرگ‌ترین زرادخانه اصفهان مشارکت داشت و انگلستان به ایران اسلحه می‌فروخت. برخی تجهیزات پدافند هوایی و ترابری نظامی ایران نیز از شوروی تأمین می‌شد. این روند با وقوع انقلاب ایران متوقف شد و نیروهای نظامی ایران را در موقعیت دشواری قرار داد. ایران برای دور زدن این تحریم تسلیحاتی روش‌های زیر را به کار گرفت.[۱۵۸] . تلاش برای خرید قطعات یدکی مورد نیاز از هر منبع ممکن (مانند اروپای غربی، کره جنوبی، تایوان و حتی اسرائیل ( در ماجرای ایران کنترا که این قطعات را داشتند یا آن را تحت لیسانس آمریکا تولید می‌کردند. ایران ناچار بود این قطعات را با قیمت گران و از بازار آزاد تهیه کند.[۱۵۸] . خرید لوازمی که خارج از حوزه تحریم تسلیحاتی بودند و تبدیل آن به تجهیزاتی که کاربرد نظامی داشتند. برای نمونه می‌توان به هواپیماهای سوئیسی، بالگردهای هلندی، کامیون‌های آلمانی، مهمات ساخت چک اسلواکی، زره ‌پوش‌های مجارستان، زره‌ پوش‌ها و مهمات لهستان و خودروهای رومانیایی خریداری شده توسط ایران اشاره کرد.[۱۵۸] . خرید موشک از لیبی و هم‌زمان و بدون اطلاع لیبی، آموزش یک گروه از نیروهای ایران در سوریه برای شلیک موشک. این گروه همان افرادی هستند که با محوریت حسن طهرانی مقدم تولید موشک در ایران را پایه‌ گذاری کردند[۱۶۴] که شرح آن در کتاب خط مقدم، به ‌شکل روایتی داستانی و مستند از تشکیل یگان موشکی در ایران، توسط انتشارات تعالی اندیشه منتشر شده است.[۱۶۵][۱۶۶]

پاکسازی ارتش پس از انقلاب

یکی از مشکلات ایران در ابتدای جنگ، مسئله فرماندهان ارتش این کشور بود. از دید حکومت انقلابی ایران، از میان فرماندهان نظامی زمان پهلوی، تنها تعداد معدودی که در زمان دولت ملی محمد مصدق از فرماندهان بودند یا کسانی که مخالف حکومت شاه بودند مناسب پست‌های فرماندهی نظامی بودند.[۱۶۷] چهل هزار مستشار آمریکایی که به عنوان آموزش با ارتش ایران همکاری می‌کردند با وقوع انقلاب از کشور اخراج شده بودند، تعداد زیادی از فرماندهان نظامی فرار کرده، بازنشسته شده یا برکنار شده بودند، نظام سربازگیری ناکارا شده بود و بخشی از نیروهای نظامی کشور درگیر ناآرامی‌های داخلی مانند گنبد کاووس شده بودند.[۱۶۸] به علاوه برخی مصوبات دولت موقت همچون ضرورت خدمت نیروهای ارتشی در زادگاهشان و نیز اعطای مجوز استعفا به افسران ارتش باعث شد تا ارتش نتواند از بسیاری از قابلیت‌های خود استفاده کند.[۱۶۹] . در فاصله میان بهمن ۱۳۵۷ تا مهر ۱۳۶۱، ده‌ها تیمسار و افسر ارشد نظامی تعویض، کشته یا برکنار شدند. محمدولی قرنی در تهران ترور شد . ولی‌الله فلاحی در یک سانحه سقوط هواپیما کشته شد. سپهبد سعید مهدیون به جرم شرکت در کودتای نوژه اعدام و سرلشکر باقری نیز زندانی شد . سرهنگ فکوری که پنجمین فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به هنگام شروع جنگ بود همراه با سرتیپ فلاحی کشته شد. دریادار مدنی استعفا داد و از کشور خارج شد و بالاخره دریادار بهرام افضلی که چهارمین فرمانده نیروی دریایی ایران به هنگام شروع جنگ بود به جرم عضویت در حزب توده ایران در اردیبهشت ۱۳۶۲ دستگیر شد و به اتهام جاسوسی به همراه ۹ نفر دیگر از افسران بلندپایه ارتش در اسفند سال ۱۳۶۲ تیرباران شدند. این‌ها نمونه ‌هایی از فرماندهان نظامی است که به دلایل مختلف تعویض شده بودند.[۱۷۰] .

تأسیس سپاه پاسداران

در این بین سپاه پاسداران نیز نیرویی تازه‌ تأسیس متشکل از جوانان بود که امکانات و توانایی لازم برای جنگ را نداشت. فرماندهان رده بالای سپاه را غالباً جوانان کم تجربه تشکیل می‌دادند که از اصول کلاسیک رزم بی‌اطلاع بودند.[۱۷۱] برای نمونه محسن رضایی زمانی که در سال ۱۳۶۰ به فرماندهی کل سپاه منصوب شد، تنها ۲۷ سال سن داشت و تحصیلات او نیز دیپلم دبیرستان بود.[۱۷۲] .

استفاده از معاندین عراقی

در سال ۱۹۸۲، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق با پشتیبانی ایران در این کشور تأسیس شد و ایران شورشیان عراقی را برای مبارزه علیه کشور خود در این مجلس بسیج کرد.[۱۷۳] سپاه بدر که توسط سید محمدباقر حکیم تأسیس شد شاخه نظامی مخالفان عراقی شد.[۱۷۴] حزب الدعوه که در ایران حضور داشت و مورد حمایت دولت ایران بود علیه عراق فعالیت می‌کرد.[۱۷۵] .

آمار بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس

در شهریور ۱۳۹۳ در آستانه سالگرد شروع جنگ هشت ساله ، سرهنگ مجتبی جعفری جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس گفت که پنج میلیون ایرانی در جنگ شرکت داشتند که ۱۹۰ هزار نفر کشته و ۶۷۲ هزار نفر زخمی شدند. ۴۲ هزار نفر از نیروهای ایرانی هم که به اسارت نیروهای عراقی درآمده بودند بعد از جنگ آزاد شدند. ۲۱۷ هزار نیروی ارتش، ۲ میلیون و ۱۳۰ هزار نیروی بسیج به همراه ۲۰۰ هزار نیروی سپاه پاسداران، شهربانی و ژاندارمری در جنگ شرکت داشتند.[۱۷۶] . در جنگ ۴۸ هزار ارتشی، ۸۵ هزار بسیجی، بیش از ۳۳ هزار دانش آموز، بیش از سه هزار و ۵۰۰ دانشجو، سه هزار و ۳۱۷ روحانی، ۸۸ مسیحی، ۱۸ کلیمی و ۹ زرتشتی کشته شدند. علاوه بر این دو هزار تبعه غیر ایرانی نیز که همراه با نیروهای ایرانی می‌جنگیدند در جنگ هشت ساله کشته شدند.[۱۷۶]

روند جنگ

روند جملات پراکنده عراق به ایران در ماه‌های قبل از شروع جنگ شروع شده بود. تا پیش از آغاز جنگ ایران بر اساس گزارش‌های ستاد عملیت مشترک عرب ایران عراق بارها شهرهای قصر شیرین و مهران غرب و … مورد حمله قرار داده و هواپیماهای میگ و هلیکوپترهای عراقی در آسمان ایران حضور داشته ‌اند که بعضاً با شلیک پدافند ایران ساقط شده ‌اند.

آغاز جنگ و حمله عراق به ایران

مقاله‌های اصلی: نبرد خرمشهر، حصر آبادان، و حمله عراق به ایران

عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ حمله به ایران را آغاز کرد. نیروهای عراقی به‌ گونه‌ ای برنامه ‌ریزی کرده بودند که نواحی بزرگی از غرب ایران را اشغال کنند. دو ساعت پس از اولین حمله هوایی عراق که با ۱۲۰ جنگنده و همزمان با حمله زمینی انجام شده بود، عملیات سایه البرز کمان ۹۹ بعد از عملیات انتقام، اولین عملیات هوایی گسترده‌ ای بود که توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران پس از حمله عراق به ایران انجام گرفت. این عملیات در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۹ انجام شد.[۱۷۷] و باعث برتری هوایی ارتش ایران در ماه‌های آغازین جنگ شد.[۱۷۸][۱۷۹] . در نخستین روزهای حمله ارتش عراق به خاک ایران، حدود سی هزار کیلومتر مربع از خاک ایران به اشغال ارتش عراق درآمد.[۱۸۰] طی دو روز نخست حمله، نیروهای عراقی به هیچ یگان نظامی ایرانی که در حد تیپ باشد، برنخوردند. در واقع آن‌زمان ایران فقط دو لشکر از نیروهای مسلح و دو لشکر موتوریزه پیاده ‌نظام در غرب کشور داشت که آن‌ها هم همگی از مرزها فاصله گرفته بودند.[۱۸۱] در این روزها واحدهای گوناگون نیروی زمینی ایران به دلیل از هم پاشیدگی با تأخیر توانستند خود را به جبهه جنوب برسانند. نیروی زمینی ارتش توان مقابله پایاپای را با عراق نداشت. نیروی زمینی عراق از سه جبهه و در هر جبهه با یک سپاه یورش زمینی خود را آغاز کرد. سپاه اول از جبهه شمالی حدود ۲۵ کیلومتر در اطراف قصر شیرین پیشروی کرد و سپاه دوم از جبهه میانی و در اطراف مهران، هردو پس از برخورد به مناطق کوهستانی متوقف شدند. این حملات برای پشتیبانی از حمله اصلی در خوزستان انجام شد. صدام تصور می‌کرد که مورد استقبال مردم خوزستان که بخشی از آنان عرب یا عرب‌ زبان بودند قرار خواهد گرفت.[۱۸۲] . هدف اولیه بخش جنوبی ارتش عراق، تصرف برق‌ آسای شهر مرزی خرمشهر و پس از آن آبادان، اهواز، دزفول و سوسنگرد بود. عراق کسب این هدف را یک پیروزی استراتژیک برای خود تلقی می‌کرد؛ ولی سه ستون زرهی عراقی که برای تصرف خرمشهر اعزام شده بودند با مقاومت ناهماهنگ و خودجوش مردم این شهر مواجه شدند و در کمین حدود ۳۰۰۰ غیرنظامی‌ای افتادند که سلاح‌های ناچیزی همچون تفنگ ام۱ گاراند، نارنجک و کوکتل مولوتوف در مقابل تجاوز ارتش عراق مقاومت می‌کردند. بیشتر نیروهای مقاومت خرمشهر با وجود آموزش نظامی ناچیز انگیزه بسیار زیادی برای جنگیدن داشتند. این نیروها موفق شدند جلوی پیشروی سریع ارتش عراق را بگیرند و عراق در همان مرحله اول جنگ، در رسیدن به اهداف خود ناکام ماند و درگیر یک نبرد خانه به خانه در کوچه‌های خرمشهر شد. تصرف خرمشهر ۳۴ روز به طول انجامید و در درگیری‌ها عراقی‌ها ۵۰۰۰ کشته دادند و پس از آن نیز عراق به مدت سه هفته درگیر نبردهای خیابانی با گردان تکاوران دریایی بوشهر در این شهر بود. در ایران برای مدت‌ها خرمشهر را به احترام مقاومت و نبرد شهروندان این شهر، «خونین‌شهر» نامیده می‌شد.[۱۸۲][۱۸۳] . پس از تصرف خرمشهر، ارتش عراق موفق شد در اواخر آبان شهر آبادان را به‌ طور کامل محاصره کند. عراقی‌ها که بر حمایت عرب‌های خوزستان از ارتش خود، دست ‌کم در شمال خوزستان حساب کرده‌بودند، بازهم ناکام ماندند. حملات پیاپی عراق برای تصرف شهرهای سوسنگرد و اهواز عقیم ماند و ارتش عراق شانس غافلگیری را به‌خاطر مقاومت یک گروه کوچک مردمی از دست داد.[۱۸۲] نقشه اولیه صدام، یک پیروزی سریع در حداکثر چند هفته بود. بسیاری هرگز پیش‌بینی شکست عراق در دستیابی به این اهداف و آغاز یک جنگ فرسایشی طولانی را نمی‌کردند.[۱۸۲] . به گفته مقامات سابق ارشد عراق وظیفه اصلی ارتش عراق در یورش اولیه خود این بود که توپخانه ایران را از مرزهای عراق دور کرده تا قادر به بمباران شهرهای عراقی، به ویژه بصره، نباشند. این کار بایستی در طول سه تا هفت روز انجام می‌شد و سپس بغداد برای مذاکره با تهران وارد عمل می‌شد. این طرح بر اساس استراتژی جنگی استاندارد عربی آن دوران تهیه شد که بر یورش سنگین نخست و سپس مذاکره بر اساس «وضعیت جدید» تأکید داشت؛ بنابراین نیروهای عراقی در خاک ایران قرار نبود بیش از ۴۰ کیلومتر پیشروی کنند و هیچ برنامه ‌ای برای حفظ خاک ایران در مدتی طولانی وجود نداشت. با این حال ایرانی‌ها حاضر به مذاکره نبودند، آن‌هم در شرایطی که نیروهای عراقی تا آن حد در خاک ایران پیشروی کرده بودند. ضمن اینکه روحانیت حاکم بر ایران علاقه ‌مند به گسترش جنگ و استفاده از آن برای دستیابی به مقاصد خود بود.[۱۰۰] ارتش عراق هرچند به خوبی مجهز شده بود اما آمادگی کاملی برای جنگ نداشت و البته ایرانی‌ها از این نظر در وضعیت نامناسب ‌تری قرار داشتند. حملات تانک‌های عراقی در دشت‌های میان شهرهای ایران صدمات سختی را به واحدهای پراکنده ایرانی در طول خط مقدم وسیع نبرد وارد کرد. هرچند بسیاری از تحلیل‌گران شیوه عملیاتی عراق را بر گرفته از سبک شوروی توصیف می‌کنند اما آن‌ها در واقع بسیار بیشتر تحت تأثیر نظریات جنگی بریتانیایی قرار داشتند هرچند ارتش عراق تقریباً به ‌طور کامل با تانک‌ها، نفربرها و توپخانه روسی تجهیز شده بود.[۱۰۰] . در حمله عراق به شرق کارون در اواخر مهرماه نیروی هوایی و هوانیروز ایران با وجود مشکلات اطلاعاتی برای هدف‌گیری، رخنه‌هایی در مواضع عراقی پدیدآورد و بسیاری از خودروهای عراقی را نابود کردند. در این حمله بخش‌هایی از سپاه پنجم مکانیزه و سپاه ششم زرهی عراق با ایجاد سرپل کوچکی در بخش شرقی رود در نزدیکی دارخوین مسیرهای تدارکاتی ایران را در معرض تهدید قرار دادند. آن‌ها از این نقطه می‌توانستند به سمت شمال و شرق پیشروی کرده و دزفول را به محاصره درآورند. در اواخر مهر نیز یک اسکادران اف-۱۴ برتری هوایی را بر فراز میدان جنگ در خوزستان تأمین کرده و با سرنگون کردن حدود ۱۲ جنگنده عراقی تنها در دو روز به نیروهای ایرانی اجازه داد تا پدافند هوایی عراق در منطقه را که شامل چندین پایگاه سام-۶ می‌شد پاکسازی کرده و شبکه تدارکاتی عراق را منهدم کنند.[۱۰۰] . در میان واحدهای نیروی زمینی ارتش ایران در هفته اول حمله عراق به ایران، تنها سرهنگ هوشنگ عطاریان در جبهه غرب کشور بود که با اتخاذ تاکتیک عملیاتی ضد حمله در روز هشتم از شروع جنگ توانست قصر شیرین را باز پس ستاند و ۸۰ تانک عراق را نابود کند[۱۸۴] . در چند ماه نخست جنگ، ارتش ایران با طراحی چهار عملیات تلاش کرد باعث توقف پیشروی ارتش عراق شود. از جمله عملیات پل نادری در ۲۳ مهر ۱۳۵۹ در غرب دزفول و اراضی غرب رود کرخه که گرچه از نظر تصرف زمین دستاورد مهمی نداشت ولی مانع عبور ارتش عراق از کرخه شد.[۱۸۵] . همچنین نیروی دریایی ایران توانست با اجرای عملیات مروارید در ۱۵ آذر ۱۳۵۹ و نابودی فروند قایق موشک‌ انداز عراقی کلاس اوسا و ۷ فروند شناور دیگر و ۶ فروند میگ-۲۳، یک فروند میگ-۲۱ و یک فروند بالگرد سوپر فرلون نیروی هوایی عراق ضربه سنگینی را به نیروی دریایی عراق وارد کنند[۱۸۶]

توقف پیشروی عراق

از زمستان ۱۳۵۹ شوروی حمایت تسلیحاتی خود از عراق را متوقف کرد. عراق نیز ناچار شد در مصرف تسلیحات خود محافظه ‌کاری بیشتری نشان داده و عملیات نظامی خود را کندتر کند. از طرفی ایران نیز درگیر مشکلات داخلی شده بود. اختلافات میان سپاه پاسداران و ارتش از یک سو و اختلاف میان ابوالحسن بنی‌صدر و اکثریت مجلس شورای اسلامی از سوی دیگر موجب شده بود تا انسجام تصمیم ‌گیری در زمینه جنگ وجود نداشته باشد. ضمن اینکه ایران نیز همچون عراق درگیر مسئله تأمین تجهیزات نظامی مورد نیاز خود بود.[۱۸۲] . طراحان عملیات عراقی در محاسبات خود توان نیروی هوایی ایران را ناچیز تصور کرده و گمان می‌کردند که با رفتن مستشاران خارجی نیروی هوایی ایران توانایی عملیاتی خود را از دست داده است. آن‌ها همچنین امیدوار بودند که با حمله هوایی نخست خود به پایگاه‌های هوایی مهم ایران نیروی هوایی این کشور را زمین‌گیر کنند. اما عملیات نخستین نیروی هوایی عراق پیروزی چشمگیری به‌ دنبال نداشت. نیروی هوایی ایران تنها پس از ۲۴ ساعت به تمام خاک عراق حمله ‌ور شد و در نابودسازی خودروهای نظامی، ادوات توپخانه ‌ای و تدارکات ارتش عراق موفق بود و توانست آسیب‌های جدی به نیروی زمینی عراق وارد کند. نیروی هوایی ایران تنها پس از سه هفته با نابود کردن بسیاری از تدارکات ارتش عراق و اکثر پایگاه‌های نظامی آن در نزدیکی جبهه پیش ‌روی نیروهای عراقی را متوقف کرد. نیروی هوایی و پدافند عراق در شرایطی نبودند که قادر به مقابله با اف-۱۴های نیروی هوایی ایران باشد و حتی در مواجهه با جنگنده‌های اف-۴ و اف-۵ و هلیکوپترهای کبرا نیز مشکلات جدی داشتند. در همین زمان نیروی هوایی عراق ناگزیر شد تعداد زیادی از هواپیماهای خود را به فرودگاه «الولید» در غرب این کشور (۵۰ کیلومتری مرز اردن) منتقل کند تا از دسترس هواپیماهای ایران خارج شوند. با این حال خلبانان ایرانی توانستند با سوخت‌گیری در هوا خود را به پایگاه «الولید» برسانند و در آنجا ۴۶ هواپیمای عراقی (۱۵ تا ۲۰ درصد از کل نیروی هوایی عراق در آن زمان) را روی زمین منهدم کنند. این حمله به عملیات اچ-۳ معروف شد.[۱۸۷] . ایرانی‌ها در نبردهای هوایی ۱۸۰ روز اول جنگ پیروزی‌های چشمگیری داشتند اما فرماندهی نیروی هوایی ایران پس از آن دستور به عملیات تدافعی داد تا از وارد آمدن خسارات بیشتر به نیروی هوایی ایران جلوگیری کند. جنگنده‌های ایرانی دستور داشتند که به جای تعقیب و انهدام هواپیماهای عراقی فقط جلوی آن‌ها را بگیرند. در طرف مقابل نیروی هوایی ارتش عراق توانست پس از دو سال خود را بازسازی کند.[۱۸۸] . واحدهای زرهی و مکانیزه ارتش عراق دستور داشتند تا به جای درگیر شدن در جنگ شهری در فاصله بین شهرها پیشروی کرده و ارتباط آن‌ها را قطع کنند اما تلاش آن‌ها بی‌ثمر ماند چراکه برای محاصره شهرهای خوزستان به تدارکات نیاز داشتند و مسیرهای انتقال تدارکات آن‌ها در معرض حملات مداوم و سنگین نیروی هوایی ایران بود. در نتیجه آن‌ها توانستند تنها یک شهر مهم یعنی خرمشهر را در نزدیکی مرز عراق به تصرف خود درآوردند. عراقی‌ها برای تصرف خرمشهر به جنگ شهری خانه به خانه روی آوردند که نیروی هوایی نمی‌توانست در آن چندان مؤثر باشد. در هنگام بازپس‌گیری خرمشهر توسط نیروهای ایرانی ذخایر نظامی استراتژیک عراق به قدری کاهش یافته بود که آن‌ها تا چندین سال نتوانستند دست به هیچ عملیات هجومی گسترده بزنند.[۱۰۰] .

عملیات یورش موج انسانی نیروهای ایرانی

رجوع کنید به: فهرست عملیات‌های زمینی گسترده ایران در جنگ ایران و عراق

نیروهای ایرانی به دلیل کمبود تجهیزات نظامی و داشتن نیروهای داوطلبی که حاضر به از خود گذشتگی بودند، به طرح و اجرای یورش موج انسانی اقدام کردند. تقریباً همه عملیات‌های تهاجمی ایرانی، چنین آغاز می‌شد که ابتدا نیروهای کمتر آموزش ‌دیده بسیج، بی‌محابا از نقطه ‌ای که گمان می‌رفت بتوان به داخل خطوط عراق نفوذ کرد، هجوم می‌بردند (در برخی موارد آن‌ها از بدن خود برای پاک کردن میدان‌های مین استفاده کردند)؛ پس از آن، نیروهای مجرب تر سپاه به سمت همین خطوط تضعیف شده حمله می‌کردند و در نهایت، نیروهای ارتش با استفاده از تجهیزات مکانیزه، عملیات را تکمیل می‌کردند. یورش موج انسانی، پیچیدگی‌های خاص خود را داشت. از جمله استفاده از عنصر غافلگیری در عملیات ایران که باعث تفاوت عمدهٔ آن با عملیات یورش موج انسانی در جنگ جهانی اول می‌شد.[۱۸۹] .

آغاز پیروزی‌های ایران

همچنین ببینید: شکست حصر آبادان

در ابتدای تابستان ۱۳۶۰ با عزل ابوالحسن بنی‌صدر اختلافات سیاسی در پایتخت ایران، تهران، فروکش کرد و در زمینه جنگ در تهران تمرکز تصمیم‌گیری به وجود آمد. از طرفی اختلافات میان ارتش و سپاه نیز تا حدودی کنار گذاشته شد و این دو نیرو آماده همکاری و انجام عملیات مشترک شدند.[۱۸۲] هم‌زمان فرماندهی کل عملیات نظامی در جبهه‌ها به ولی‌الله فلاحی از امیران باتجربه ارتش سپرده شد.[۱۶۸] در کنار این مسئله کسب تجربه توسط فرماندهان جوان سپاه، موجب بهبود توان تاکتیکی، برنامه‌ریزی صحیح و اطلاعات و امنیت بهتر عملیات شد.[۱۸۲] پیروزی‌های ایران از این دوره آغاز شد.[۱۶۸] . در شهریور ۱۳۶۰ خبرنگاران غربی که برای نخستین‌بار از سوی ایران اجازه یافته بودند از جبهه‌های جنگ بازدید کنند، در گزارش‌های خود از شور و امید به زندگی در نیروهای ایرانی خبر دادند. در مهر ماه طی یک عملیات سه روزه که از ۵ مهر با نام ثامن‌الائمه آغاز گردید ایران موفق شد شهر آبادان را پس از حدود یک سال از محاصره خارج کند. این پیروزی آن ‌چنان غیرمنتظره بود که برخی گمان می‌کردند نظامیان عراقی در این جبهه علیه صدام کودتا کرده ‌اند. هم‌زمان نیروی هوایی ایران تأسیسات نفتی کرکوک در شمال عراق و دو مرکز نفتی در کویت را که واسطه مبادله نفت خام عراق با محصولات سوختی بودند بمباران کرد.[۱۸۲] . در آذر ماه طی عملیات طریق ‌القدس شهر بستان نیز آزاد شد. در دوم فروردین ۱۳۶۱ ایران طی عملیات فتح ‌المبین موفق شد مناطق استراتژیکی را از تصرف عراق خارج کند و دست‌کم ۱۵۰۰۰ عراقی را به اسارت بگیرد. پس از این عملیات ابتکار استراتژیک در جبهه‌ها به دست نیروهای ایرانی افتاده بود.[۱۸۲] .

آزادسازی خرمشهر

در ۳ خرداد ۱۳۶۱ ایران با عملیات بیت ‌المقدس خرمشهر را آزاد کرد.[۱۸۲] . تحلیلگران سیا پیش‌بینی می‌کردند که احتمال مداخله سایر اعراب در جنگ و منطقه ‌ای شدن آن نیز وجود دارد. تا اوایل تیرماه ۱۳۶۱، رونالد ریگان به این نتیجه رسید که ایالات متحده نمی‌تواند اجازه دهد که عراق بازنده این جنگ باشد و باید به هر قیمتی جلوی شکست کامل عراق را بگیرد.[۱۹۰] جفری کمپ، رئیس بخش خاورمیانه شورای ملی امنیت آمریکا در دولت ریگان، سال‌ها پس از پایان جنگ ایران و عراق و زمانی که آمریکا در دهه ۹۰ میلادی رو در روی صدام ایستاده بود در اینباره گفت:[۱۹۱] . این‌گونه نبود که ما می‌خواستیم عراق برنده جنگ باشد. خیر. ما فقط مایل نبودیم عراق «بازنده» جنگ باشد. ما را واقعاً ساده فرض نکنید. ما می‌دانستیم که او (صدام حسین) یک «حرامزاده» است؛ ولی او، «حرامزاده» خودمان بود.

وضعیت ارتش عراق پس از آزادی خرمشهر

از ابتدای جنگ تا آزادی خرمشهر بیش از ۲۰ هزار سرباز عراقی کشته و بیش از ۳۰ هزار اسیر شدند. دو لشکر از چهار لشکر زرهی فعال و حداقل سه لشکر مکانیزه به قدرت کمتر از یک تیپ سقوط کردند. و ایرانی‌ها بیش از ۴۵۰ دستگاه تانک و نفربر زرهی را به اسارت گرفته بودند.[۱۹۲] نیروی هوایی عراق با از دست دادن ۵۵ هواپیما از زمستان ۱۳۶۰ تنها ۱۰۰ جنگنده داشت. خلبان فراری که میگ ۲۱ خود را در ژوئن ۱۹۸۲ -خرداد ۱۳۶۱ به سوریه رساند، فاش کرد که نیروی هوایی عراق تنها سه اسکادران عملیاتی دارد. نیروی هوانیروز عراق حدود ۷۰ هلیکوپتر داشت.[۱۹۳] با وجود این، نیروی زمینی هنوز ۳۰۰۰ تانک در اختیار داشت در حالی که ایران ۱۰۰۰ تانک داشت.[۱۹۴] . در این زمان، صدام معتقد شد که ارتش او بیش از حد تضعیف شده و نمی‌تواند بخش‌های عمده از خاک ایران را حفظ کند، پس نیروهای خود را بیرون کشید و در امتداد مرز با آرایش دفاعی مستقر کرد.[۱۹۵] و فقط به تصرف مناطق مورد مناقشه اولیه یعنی شط العرب و میمک ادامه داد.[۱۹۶][۱۹۷] صدام در پاسخ به شکست در خرمشهر، دستور اعدام ژنرال‌ها جواد شیتنه و صلاح القاضی و سرهنگ‌ها ماسا و الجلیل را صادر کرد.[۱۹۸] ده‌ها افسر بلندپایه دیگر نیز اعدام شدند.[۱۹۹] .

پیشنهاد آتش‌ بس توسط صدام

در ۲۰ ژوئن ۱۹۸۲–۳۰ خرداد ۱۳۶۱، صدام پیشنهاد آتش‌بس فوری و خروج از خاک ایران ظرف دو هفته را داد.[۲۰۰] در جلسه کابینه در بغداد، ریاض ابراهیم وزیر بهداشت پیشنهاد کرد که صدام می‌تواند به ‌طور موقت کناره ‌گیری کند تا قبول آتش‌بس توسط ایران را راحت کند و سپس به قدرت برگردد. صدام پرسید آیا کسی دیگر با این ایده موافق است؟ اعضای کابینه با اینکه با ایده وزیر بهداشت موافق بودند جرئت نکردند دستشان را بلند کنند و صدام بلند شد، ریاض حسین را تا اتاق کناری اسکورت کرد، در را بست و با تپانچه خود به او شلیک کرد و او را کشت.[۲۰۱] .

عکس العمل ایران به پیشنهاد صدام

خمینی در پاسخ گفت: تا زمانی که دولت جدید در عراق روی کار نیاید و غرامت پرداخت نشود، جنگ پایان نخواهد یافت.[۲۰۲] او گفت ایران به عراق حمله خواهد کرد و تا زمانی که رژیم بعث با جمهوری اسلامی جایگزین نشود متوقف نخواهد شد.[۱۹۷][۲۰۳] ایران از مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، به رهبری محمدباقر حکیم، که دولت در تبعید محسوب می‌شد حمایت کرد و آنها اسرا، مخالفان، تبعیدیان را برای پیوستن به تیپ بدر، شاخه نظامی مجلس اعلا، به خدمت گرفتند.[۲۰۴] . تصمیم حمله به عراق پس از بحث‌های فراوان در داخل حکومت ایران گرفته شد.[۲۰۵] یک جناح متشکل از نخست‌وزیر میرحسین موسوی، وزیر امور خارجه علی اکبر ولایتی، رئیس‌جمهور علی خامنه ای، رئیس ستاد کل ارتش، سرلشکر علی صیاد شیرازی و سرلشکر قاسمعلی ظهیرنژاد، خواهان پذیرش آتش‌بس بودند و استدلال می‌کردند که بیشتر خاک ایران آزاد شده است. شیرازی و ظهیرنژاد با تهاجم به عراق به دلایل لجستیکی مخالف بودند و اعلام کردند در صورتی که «افراد فاقد صلاحیت به مداخله در جریان جنگ ادامه دهند» استعفا خواهند داد. در جناح تندرو روحانیون شورای عالی دفاع به رهبری اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس قرار داشتند و طرفدار ورود به خاک عراق بودند.[۸۱] ایران همچنین امیدوار بود که شورش شیعیان و کردهای عراق علیه حکومت صدام منجر به سقوط او شود. در عمل فقط کردها اینکار را کردند.[۲۰۶] .

ورود به خاک عراق با عملیات رمضان

۴۵ روز بعد از آزادی خرمشهر در عملیات رمضان به تاریخ ۲۲ تیرماه ۱۳۶۱ نیروهای ایرانی با هدف تسخیر بصره برای اولین بار به خاک عراق وارد شدند.[۲۰۷] این عملیات بزرگ‌ ترین عملیات نظامی پس از جنگ دوم جهانی بود. ایران در آن از حمله موجهای انسانی استفاده کرد. پس از ۱۷ روز ۲۰ هزار نفر ایرانی و ۸ هزار نفر عراقی از بین رفتند و عملیات شکست خورد.[۲۰۸][۲۰۹]

واکنش کشورهای دیگر

با اینکه کشورهای منطقه با عراق مشکل داشتند ولی تهدید بنیادگرایی پارسی ترسناک تر بود.[۲۰۱] به ویژه پس از اینکه آیت ‌الله خمینی حکومت‌های سلطنتی منطقه را نامشروع و غیراسلامی اعلام کرد، ترس از پیروزی ایران داشتند.[۲۱۰] گفته می‌شود که عربستان سعودی از اواسط سال ۱۹۸۲ ماهانه ۱ میلیارد دلار به عراق کمک می‌کرد.[۲۰۱] .

کشورهای غربی

عراق شروع به دریافت حمایت از ایالات متحده و کشورهای اروپای غربی نیز کرد. صدام از حمایت دیپلماتیک، پولی و نظامی توسط ایالات متحده برخوردار شد، از جمله وام‌های هنگفت، نفوذ سیاسی و اطلاعاتی در مورد استقرار ایران که توسط ماهواره‌های جاسوسی آمریکا جمع‌آوری شده بود.[۲۱۱] عراقی‌ها برای شناسایی تحرکات نیروهای ایرانی به شدت به تصاویر ماهواره ای و آواکس‌های آمریکایی متکی بودند که به عراق اجازه می‌داد تا قبلاً از هر عملیات ایران مطلع گردد.[۲۱۲] . با موفقیت بیشتر ایران در نبرد، ایالات متحده حمایت خود از دولت عراق را با تأمین اطلاعات، کمک‌های اقتصادی، وسایل نقلیه و تجهیزات با کاربرد دوگانه، و نیز عادی سازی روابط (که از زمان جنگ شش روزه ۱۹۶۷ تعطیل شده بود) افزایش داد.[۲۱۱] ریگان تصمیم گرفت که ایالات متحده نمی‌تواند اجازه دهد عراق در جنگ به ایران ببازد و هر کاری لازم باشد برای جلوگیری از شکست عراق انجام خواهد داد.[۲۱۳] در مارس ۱۹۸۲-اسفند ۱۳۶۱، ریگان یادداشت مطالعه امنیت ملی (NSSM) 4-82 را امضا کرد - «بازبینی سیاست ایالات متحده در قبال خاورمیانه» - و در ژوئن -خرداد دستورالعمل تصمیم‌گیری امنیت ملی (NSDD) را امضا کرد که توسط هاوارد تیشر، مسئول شورای امنیت ملی تهیه شده بود.[۲۱۴][۲۱۵] ریگان عراق را از فهرست کشورهای «حامی تروریسم» حذف کرد و از طریق اردن سلاح‌هایی مانند هویتزر به عراق فروخت. فرانسه میلیون‌ها دلار سلاح از جمله هلیکوپتر گزل، میراژ اف-۱ و موشک اگزوست به عراق فروخت. ایالات متحده و آلمان غربی به عراق آفت کش‌ها و سموم دو منظوره فروختند که برای ساخت سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌شد.[۲۱۱] . همچنین آمریکا در سالهای ۱۳۶۵–۱۳۶۶ در جریان ماجرای ایران گیت یا ماجرای ایران–کنترا اقدام به ارسال تجهیزاتی مانند موشک‌های ضدهوایی تاو، توپ‌های فوق پیشرفته و سنگین و دوربرد ۱۵۵ میلی‌متری بسیار دقیق و لوله بلند با شعله‌پوش معروف به توپ‌های اتریشی، موشک ضدهوایی هاوک، قطعات هواپیماهای فانتوم اف-چهار، موشک ضدتانک تاو، قطعات و تسلیحات اف-۵ تایگر و اف-۱۴ تامکت کرد.[۲۱۶][۲۱۷] .

توقف ایران

عراق در آغاز جنگ، ۱۳۶۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران را اشغال کرده بود. با انجام چهار عملیات موفقیت‌ آمیز ایران با نام‌های عملیات ثامن ‌الائمه، عملیات طریق ‌القدس، عملیات فتح‌ المبین و عملیات بیت ‌المقدس، ۸۶۰۰ کیلومتر از این اراضی به شکل نظامی آزاد شد. از ۵۰۰۰ کیلومتر مربع باقی‌مانده، عراق به صورت داوطلبانه از ۲۵۰۰ کیلومتر مربع دیگر (پس از آزادی خرمشهر) عقب‌نشینی نمود؛ ولی ۲۵۰۰ کیلومتر مربع دیگر از خاک ایران شامل شهرهای مهران و نفت شهر تا پایان جنگ در تصرف ارتش عراق باقی‌ماند.[۱۶۸] . اگرچه پس از آزادی خرمشهر ایران دو عملیات موفق دیگر نیز ازجمله در منطقه سومارانجام داد، ولی شکست نیروهای نظامی ایران در مقابل ارتش عراق در عملیات رمضان ۲۲ تیر تا ۷ مرداد ۱۳۶۱ و در منطقه بصره موجب شد ایران برتری تبلیغاتی و روحی خود را از دست بدهد.[۲۱۸] . گفته می‌شود که عملیات رمضان بزرگ ‌ترین نبرد زمینی جهان پس از جنگ جهانی دوم بوده است. در این نبرد سه موج جداگانه از سپاهیان داوطلب در زمینی مسطح به سوی بصره حرکت کردند. عراق به سادگی از توپخانه برای قتل‌عام ۳۰۰۰۰ سرباز ایرانی استفاده کرد. عملیاتی که در واقع هیچ دستاوردی برای ایران نداشت.[۲۱۹] ژنرال ماهر عبدالرشید در این باره گفت:[۲۲۰] . برای نابود کردن هر حشره مزاحمی، حشره ‌کش مناسب وجود دارد که بدون توجه به تعداد حشره‌ها، آنان را دفع می‌کند؛ و مهاجمان (ایرانی) بدانند که عراق حشره کش مناسب برای دفع آنان را دارد. ایران در تلاش برای تصرف بصره دو عملیات والفجر مقدماتی بهمن ۱۳۶۱ و عملیات والفجر ۱ فروردین ۱۳۶۲ را نیز انجام داد ولی همچنان ناکام ماند.[۲۲۱] .

نبرد نیزارها

در بهمن و اسفند ماه ۱۳۶۲ ایرانی‌ها تلاش کردند در عملیات خیبر با استفاده از اصل غافلگیری با عبور از نیزارهای هورالعظیم به سمت بزرگراه بصره بغداد پیش‌روی نمایند و تعادل جبهه‌ها را به نفع خود تغییر دهند. ایرانی‌ها با استفاده از عملیات آبی خاکی و همچنین با استفاده از بالگرد اقدام به اشغال و عبور از نیزارهای هورالعظیم نمودند. با این حال کمبود پشتیبانی هوایی ایران و دفاع ایستا عراقی‌ها، استفاده آن‌ها از جریان برق در آب هور و نیز بکار بردن سلاح‌ های شیمیایی توسط ارتش عراق باعث تلفات فراوان ایرانی‌ها و توقف پیشروی آن‌ها در خشکی شد. ارتش عراق توانست ایرانی‌ها را به داخل نیزارها پس براند. در این نبرد ۴۹ بالگرد از ۵۰ بالگرد ارتش ایران شکار جنگنده‌های عراقی شده و سرنگون شدند. تلفات انسانی مجموع عملیات‌های نبرد نیزارها برای ایران بیش از چهل هزار نفر در برابر چهار هزار نفر تلفات عراقی‌ها بود. در انتهای این نبرد ایران با تحمل تلفات فراوان تنها توانست جزیره مجنون را برای یک سال در اشغال خود نگه دارد.[۲۲۲]

عملیات بدر

با عدم موفقیت ایران در نبرد نیزارها برای تسخیر بزرگراه بغداد- بصره آن‌ها عملیات دیگری را با هدف تسخیر همین بزرگراه به نام عملیات بدر با برنامه‌ ریزی منسجم‌ تر و بیشتر در اواخر اسفند ماه ۱۳۶۳ به انجام داد. در مراحل اولیه نیروهای ایران با شکستن خطوط دفاعی عراقی در شمال شهر قرنه از رود دجله عبور کردند و در ساحل شرقی این رود بخشی از بزرگراه را به اشغال خود درآوردند. پاتک شدید عراق با انجام عملیات گازانبری، استفاده مؤثر از توپخانه متحرک، نیروی هوایی و سلاح‌های شیمیایی مواضع نیروهای ایرانی را درهم شکست و وادار به عقب‌نشینی به داخل نیزارها شدند. در این عملیات بیش از ۲۵ هزار نفر کشته از دوطرف برجای ماند. عراق در پاسخ، سری دیگری از جنگ شهرها را آغاز نمود و ۲۲ مرکز پرجمعیت شهری ایران از جمله شهرهای تهران، تبریز، اصفهان و شیراز را مورد حمله هوایی و موشکی قرار داد.[۲۲۳] در مقابل ایران نیز ضمن گلوله‌ باران توپخانه ‌ای شهرهای مرزی عراق، دست به حملات موشکی و هوایی به شهرهایی همچون بصره، العماره، تکریت، موصل، کرکوک و بغداد زد. حملات توپخانه ‌ای و موشکی ایران تا پایان روز ۲۵ خرداد ۶۴ ادامه یافت. تقابل ایران در جنگ شهرها باعث توقف حملات موشکی و هوایی عراق شد، در پایان روز قدس، رادیو آمریکا اعلام کرد که عراق از صبح فردا به مدت دو هفته مهلت داده است که ایران صلح را به جای جنگ انتخاب کند. چندی بعد خبرگزاری آلمان غربی گزارش داد: «شواهد محکمی در دست است که نشان می‌دهد عراقی‌ها در پایان مهلت دو هفته‌ای خود حملات خود به هدف‌های غیرنظامی ایران را از سر نخواهد گرفت.» سرانجام مهلت پانزده روزه به پایان رسید و در ۹ تیرماه ۶۴ سخنگوی نظامی عراق در بیانیه ‌ای اعلام کرد: مهلتی که صدام حسین اعلام کرده بود اکنون به پایان رسیده و با توجه به موضع رژیم حاکم بر ایران، اعلام می‌کنیم که بمباران‌ها تا تحقق صلح عادلانه از سرگرفته خواهد شد. اما در عمل، عملیات هواییِ روز بعد عراق، به بمباران شهرک زیوه درنزدیکی مرز ترکیه و تأسیسات مخابراتی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در نواکوه کرند منحصر شد، در گیلانغرب نیز جنگنده‌های عراقی دیوار صوتی را بر فراز شهر شکستند. بعد از آن حمله دیگری صورت نگرفت و بدین ترتیب مقطع دوم جنگ شهرها پایان یافت.[۲۲۴][۲۲۵][۲۲۶][۲۲۷] پس از ناکامی ایران در به ‌دست آوردن اهداف عملیات بدر، طارق عزیز وزیر خارجه عراق درخواست صلحی با پیش ‌زمینه عقب ‌نشینی نیروهای طرفین به مرزهای بین ‌المللی به سازمان ملل ارائه داد. در اول فروردین ماه ۱۳۶۴ رهبر ایران، در اعلان تلویزیونی ضمن رد درخواست صلح عراق بیان نمود که تا زمان به رسمیت شناختن حق ایران برای تنبیه متجاوز، ایران به تهاجم خود ادامه خواهد داد.[۲۲۸] .

حمله به پایانه‌های نفتی

عراق حمله به میدان‌های نفتی از جمله میدانهای خلیج فارس را در پیش گرفت تا به زعم خود، شاهرگ اقتصادی ایران را قطع کند. در ۳ بهمن ۱۳۶۱ چاه شماره ۴ میدان نوروز و ۷ بهمن، چاه شماره ۳ هدف موشک قرار گرفت.[۲۲۹] میدان نفتی ابوذز- میدان نفتی دورود- میدان نفتی رشادت- میدان نفتی رسالت-میدان نفتی سلمان-میدان نفتی بهرگانسر-میدان نفتی هندیجان و سکوی بهره‌برداری نصر از جمله تأسیسات نفتی بودند که مورد حمله قرار گرفتند.[۲۳۰]

درگیری نفت‌کش‌ها

در سال چهارم ۱۳۶۳/۱۹۸۴ نیروهای زمینی دو طرف به تعادل رسیده بودند.[۲۳۱] طی دو سال کشورهای کویت، ایالات متحده، اردن و آفریقای جنوبی در یک همکاری تنگاتنگ، نفت خام هدیه شده از سوی کویت را در نفت‌کش‌های با پرچم آمریکا بارگیری کرده و به آفریقای جنوبی منتقل می‌کردند. آفریقای جنوبی در عوض سوخت مورد نیاز عراق را به بندری در اردن تحویل می‌داد.[۱۸۱] هم ‌زمان جزیره خارک به عنوان پایانه اصلی صدور نفت ایران توسط هواپیماهای پیشرفته‌ ای که فرانسه به عراق تحویل داده بود، مسدود شد. به این ترتیب ایران وارد جنگ نفت‌کش‌ها شد.[۱۸۱] . جنگ نفتکشها در (اول مارس ۱۹۸۴–۱۱ اسفند ۱۳۶۲) با حمله عراق به کشتی چارمینگ (با پرچم انگلستان) شروع شد.[۲۳۲] عراق در طول سال ۱۳۶۳ به ۳۳ نفتکش حمله کرد. ایران نیز با حمله به ۱۷ نفتکش واکنش نشان داد. واکنش هاشمی رفسنجانی به این مسئله این بود که تهدید کرد اگر جلوی صادرات نفت ایران از خلیج فارس گرفته شود، آنگاه هیچ کشوری نخواهد توانست از نفت خلیج فارس استفاده کند. دو هفته بعد، شورای امنیت به این تهدید ایران واکنش نشان داد و با صدور قطعنامه ۵۵۲ طرفین را از حمله به کشتی‌های غیرنظامی بازداشت.[۲۳۱] . جنگ نفت‌کش‌ها کشورهای دیگر را نیز رو در روی ایران قرار داد. در ۱۵ خرداد ۱۳۶۳ عربستان سعودی با کمک لجستیکی آمریکا در جهت فشار بر ایران برای پایان دادن به عملیات در خلیج فارس، یک فروند جنگنده مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم ۲ ایران را به خلبانی همایون حکمتی و کمک‌خلبانی سیروس کریمی در خلیج فارس توسط یک فروند جنگنده مک‌دانل داگلاس اف-۱۵ ایگل منهدم ساخت.[۲۳۳][۲۳۴] .

ورود ایران به خاک عراق

مقاله‌های اصلی: نبرد اول فاو، عملیات کربلای ۵، و آزادسازی خرمشهر

تصمیم‌ گیری برای ورود به خاک عراق

رفسنجانی در روزنامه خاطرات خود در ۲۰ خرداد ۱۳۶۱ می‌نویسد: امام با ورود به خاک عراق موافق نیستند … فرماندهان نظامی در حضور ما با امام بحث کردند و ثابت کردند که ادامه جنگ با منع ورود به خاک عراق سازگار نیست[۲۳۵] ناخدا حمید احمدی می‌گوید (حدود دو هفته پس از آزادی خرمشهر) باتفاق ناخدا بهرام افضلی و سرهنگ هدایت الله حاتمی، به منزل رفسنجانی می‌روند و گزارشی ارایه می‌دهند مبنی بر اینکه اگر وارد خاک عراق بشویم نتیجه طولانی شدن جنگ و عدم پیروزی است. انگیزه ای که نظامیان ایران تا کنون در موضع دفاعی داشته‌اند برعکس می‌شود و عراقی‌ها انگیزه شان بیشتر می‌شود. وی می‌گوید آنها سیاست دیگری داشتند، یعنی سیاست ادامه جنگ برای صدور انقلاب اسلامی. وی معتقد است شخصیت کلیدی در راضی کردن روح‌ الله خمینی برای ادامه جنگ خود هاشمی رفسنجانی بوده است.[۲۳۶] . حسینعلی منتظری می‌نویسد: بعد از آزادی خرمشهر نیروها به خصوص ارتش انگیزه کمتری برای ادامه جنگ داشتند چون می‌گفتند "ما تا حالا جنگ کردیم که دشمن را از کشورمان بیرون کنیم ولی حالا اگر بخواهیم در خاک عراق برویم این کشورگشایی است. روی همین اصل هم من همان وقت پیغام دادم که هر کاری می‌خواهید بکنید حالا وقتش است و حمله کردن به عراق درست نیست.[۲۳۷] . احمد خمینی در مصاحبه ای در سال ۱۳۷۰ گفت: امام معتقد بودند بهتر است جنگ تمام شود اما مسئولان جنگ گفتند ما باید تا کنار شط العرب برویم تا بتوانیم غرامت خودمان را از عراق بگیریم. امام اصلاً با این کار موافق نبودند و می‌گفتند اگر بناست شما جنگ را ادامه بدهید بدانید اگر این جنگ با وضعی که شما دارید ادامه یابد و شما موفق نشوید، دیگر این جنگ تمام شدنی نیست. ما باید این جنگ را تا نقطه ای خاص ادامه بدهیم و الان که قضیه فتح خرمشهر پیش آمده، بهترین موقع برای پایان جنگ است. [۲۳۸] . عبدالحسین مفید معاون اطلاعاتی قرارگاه خاتم الانبیا در زمان جنگ، در گفتگوی سال ۱۳۸۸ با جعفرشیرعلی نیا، مورخ، توضیح می‌دهد که این تصمیم در دو جلسه شورای عالی دفاع در حضور روح‌ الله خمینی گرفته شد یکی ۳ روز و دیگری ۱۷ روز بعد از تصرف خرمشهر و فرماندهان نظامی با جمع زدن آمار تلفات و خسارت‌های عراق در عملیات‌ها به نتیجه رسیده بودند که بیش از ۵۰ درصد توان ارتش عراق از بین رفته و یک حمله دیگر می‌تواند ضربه آخر به حکومت نیمه جان صدام باشد.[۲۳۹] . رفسنجانی در گفتگو با جعفر شیرعلی نیا نویسنده کتاب «روایتی از زندگی و زمانه اکبر هاشمی رفسنجانی» می‌گوید در آن دو جلسه بیشتر نظامی‌ها صحبت کردند و مشخصا، قاسمعلی ظهیرنژاد رئیس وقت ستاد مشترک ارتش و محسن رضایی فرمانده وقت سپاه استدلال‌های خود را در مورد ورود به خاک عراق توضیح دادند. استدلال‌هایی که اکبر هاشمی رفسنجانی و دیگر مسئولان سیاسی نیز با آنها موافق بودند و نهایتاً روح‌الله خمینی را نیز متقاعد کردند.[۲۳۹] .

رؤیای اشغال بصره و سقوط عراق

ایران برای اشغال بصره چندین عملیات عملیات رمضان-عملیات محرم-عملیات والفجر مقدماتی-عملیات خیبر-عملیات کربلای ۴ -عملیات کربلای۵ - عملیات والفجر ۸ انجام داد که در آنها از یورش موج انسانی استفاده می‌کرد و تلفات بسیاری داشتند ولی در نهایت موفقیتی حاصل نشد.[۵۴] استفاده از یورش موج انسانی در برابر ارتش منظم عراق باعث می‌شد تلفات ایران در هر عملیات دو تا سه برابر تلفات عراق باشد.

ورود عملی به خاک عراق

ایران سرانجام در زمستان ۱۳۶۴ در عملیات والفجر ۸ موفق شد به بخشی از اهداف عملیات رمضان برسد و ارتباط عراق را با خلیج فارس از طریق شبه جزیره فاو قطع کند. نیروهای ایران ابتدا با عملیاتی ایذایی رو به سمت شمال بصره یورش بردند درحالی‌که هدف اصلی آن‌ها پیاده کردن نیرو در جنوب بصره در شبه‌جزیره فاو بود. نیروهای ایران در ۶ اسفند موفق به تسخیر کامل شبه جزیره فاو شدند. با این حال نیروهای نظامی ایران از تصرف بندر مهم نفتی- نظامی ام‌القصر بازماندند. این پیروزی در شرایطی به دست آمد که عراق از سلاح‌های شیمیایی برای ضدحمله استفاده کرد.[۲۴۰] عراق مجبور شد تا یک خط لوله انتقال نفت به عربستان بسازد تا نیازی به عبور نفت‌کش‌هایش از خلیج فارس نباشد تا در تیررس نیروهای ایران قرار نگیرند.[۱۸۱] این عملیات بسیاری از نیروهای ایران را تلف کرد و فرماندهی جنگ ایران تنها هدف خود را تصرف بصره تعیین کرد. در زمستان ۱۳۶۵ نیروهای ایران دو عملیات پیاپی کربلای ۴ و کربلای ۵ را با هدف تصرف بصره اجرا کردند. آن‌ها توانستند تا ۱۲ کیلومتری بصره پیشروی کنند، اما عراقی‌ها با وجود حجم آتش سنگین ایران از سقوط بصره جلوگیری کردند. تلفات گسترده ایران در این عملیات (۶۵٬۰۰۰ نفر کشته) باعث شد تا نیروهای نظامی ایران نتوانند تا انتهای جنگ به ‌طور مؤثر تجدید قوا نمایند. فرماندهی ارشد نظامی ایران امید خود را به پیروزی از دست داد و با اتفاقات بعدی شرایط برای قبول آتش‌بس مهیا شد. پس از عملیات کربلای ۵، احتمال سقوط بصره و تغییر موازنه نظامی به نفع ایران افزایش یافت. در این هنگام خاویر پرز دکوئیار اعلام کرد که اعضای شورای امنیت برای پایان دادن به جنگ مصمم هستند و مذاکرات برای تهیه پیش‌نویس قطعنامه ۵۹۸ آغاز شد.[۲۴۱] پس از آن که در بهار ۱۳۶۶ ایران موفقیت‌های دیگری در جبهه شمال و در منطقه سلیمانیه به دست آورد[۲۴۲] سرانجام قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ به تصویب رسید.[۱۸۲] .

ورود ایالات متحده به خلیج فارس و تأسیس نیروی واکنش سریع

هاشمی در خاطرات روز ۵ مرداد ۱۳۶۲ می‌نویسد: رسانه‌های غربی هیاهوی زیادی در مورد اظهارات من و آقای ولایتی در مورد نا امن کردن خلیج فارس در صورت زده شدن جزیره خارک کرده‌ اند. در پی این تهدیدات برخی از کشورهای خلیج فارس از آمریکا تقاضا کردند که حضور نظامی داشته باشد… بنوشته واشینگتن پست پنتاگون طرحی ارائه داد برای ایجاد ۵ لشکر واحدهای آموزش دیده برای عملیات در کوه‌های زاگرس که نیروی واکنش سریع نام گرفتند.[۲۴۳] .

حمایت آمریکا از عراق

حمایت آمریکا از عراق شامل کمک‌های اقتصادی چند میلیارد دلاری، فروش فناوری دوگانه، تسلیحات غیر آمریکایی، اطلاعات نظامی و آموزش عملیات ویژه بود.[۲۴۴] ایالات متحده به دلیل ارتباط عراق با گروه‌های تروریستی از فروش مستقیم تسلیحات به عراق خودداری کرد، اما چندین فروش فناوری «دو منظوره» مستند شده است. به ویژه، عراق ۴۵ هلیکوپتر بل را به قیمت ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۱۹۸۵ خریداری کرد.[۲۴۵] . حمایت دولت ایالات متحده از عراق مخفی نبود و اغلب در جلسات علنی سنا و مجلس نمایندگان مورد بحث قرار می‌گرفت.[۲۴۶] آمریکا از عراق با شور و شوق حمایت نمی‌کرد و کمکها برای جلوگیری از پیروزی ایران بود. این را هنری کیسینجر گفت که: حیف که هر دوی آنها نمی‌توانند ببازند. [۲۴۷] .

تحریمها

پس از تهدیدهای ایران در مورد نا امن کردن خلیج فارس در سال ۱۹۸۳ در شورای امنیت ملی در جلسه گروه برنامه‌ریزی امنیت ملی به ریاست جرج بوش معاون رئیس‌جمهور برای بررسی گزینه‌های ایالات متحده تشکیل شد. مشخص شد که احتمال گسترش درگیری به عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج فارس وجود دارد، اما ایالات متحده توانایی کمی برای دفاع از منطقه دارد. علاوه بر این، مشخص شد که یک جنگ طولانی در منطقه قیمت‌های بسیار بالاتر نفت را به همراه خواهد داشت و رشد اقتصادی جهان را تهدید می‌کند. در ۲۲ مه ۱۹۸۴، نتیجه تصمیم گیریها توسط ویلیام فلین مارتین، رئیس کارکنان شورای امنیت ملی و مدیر پروژه به رونالد ریگان ارائه شد.[۲۴۸] . نتیجه ‌ها سه مورد بودند: اول: ذخایر نفت باید در میان اعضای آژانس بین‌المللی انرژی افزایش می‌یافت و در صورت لزوم، در صورت اختلال در بازار نفت، زودتر آزاد می‌شدند. دوم: ایالات متحده نیاز به تقویت امنیت کشورهای عربی دوست در منطقه داشت. سوم : باید فروش تجهیزات نظامی به ایران و عراق را تحریم کرد. این طرح توسط رئیس‌جمهور تأیید شد و بعداً توسط رهبران G-7 به رهبری مارگارت تاچر در اجلاس لندن در سال ۱۹۸۴ تأیید شد.

اطلاع ایالات متحده از استفاده از سلاح‌های شیمیایی توسط عراق

بر اساس گزارش فارین پالیسی، «عراقی‌ها در چهار حمله عمده در اوایل سال ۱۹۸۸/۱۳۶۷ از گاز خردل و سارین استفاده کردند که به تصاویر ماهواره ‌ای، نقشه‌ها و اطلاعات دیگر ایالات متحده متکی بودند… بر اساس اسناد اخیر سیا که به تازگی از طبقه ‌بندی خارج شده و مصاحبه‌هایی با مقامات سابق اطلاعاتی مانند فرانکونا، ایالات متحده از سال ۱۹۸۳ شواهد محکمی از حملات شیمیایی عراق داشته است. [۲۴۹] .

مقاله‌های اصلی: نبرد دوم فاو، عملیات توکلنا علی‌الله، و عملیات آخوندک

صدور قطعنامه ۵۹۸

مقاله‌های اصلی: فصل هفتم منشور ملل متحد و قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت

پس از صدور این قطعنامه در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ در ایران بحث‌هایی به وجود آمد.[۲۵۰] قطعنامه دربارهٔ آغازگر جنگ و چرایی وقوع آن ساکت بود. ایرانی‌ها معتقد بودند این قطعنامه، یکجانبه، به سود عراق و همراه با اعمال نظر ایالات متحده است. این قطعنامه در مورد تعیین متجاوز گفته بود:[۲۵۱] . دبیرکل سازمان ملل، در راستای شناسایی متجاوز اختیارات لازم را به یک هیئت بی‌طرف خواهد داد تا پس از تحقیق دربارهٔ مسئول واقعی جنگ، گزارش خود را در اسرع وقت به شورای امنیت ارائه کنند. یک روز بعد از صدور قطعنامه آقای خامنه‌ای رئیس‌جمهور گفت: «ایران هرگز این قطعنامه را که با فشار و تحت نفوذ آمریکا تهیه و تصویب شده است قبول نخواهد کرد». روح‌ الله خمینی ۸ روز پس از صدور قطعنامه در ۶ مرداد ۱۳۶۶ در پیامی گفت چیزی به پیروزی نهایی در جنگ با عراق باقی نمانده و پذیرش قطعنامه در چنین شرایطی خیانت است.[۲۵۲] هاشمی رفسنجانی به به وزیر خارجه گفته بود پیغام بدهد اگر حسن نیت داشتند باید قبلاً کمیته ‌ای را که در آینده آغازگر جنگ را مشخص کند قبل از صدور قطعنامه مشخص می‌کردند.[۲۵۳] سعید رجایی خراسانی، در ۲۰ مرداد ۱۳۶۶، نامه ای به دبیرکل سازمان ملل خاویر پرز دکوئیار فرستاد که قطعنامه را نمی‌پذیرفت ولی آن را به کلی رد نمی‌کرد و شامل موارد ذیل بود: قطعنامه را درست شده توسط آمریکا به منظور دخالت در منطقه و حمایت از عراق و حامیان این کشور دانست . قطعنامه به منظور انحراف افکار عمومی از جبهه داخلی [مشکلات داخلی آمریکا] ارائه شده است . آمریکا و کشورهای حامی عراق می‌خواهند جنگ را به نفع عراق از طریق قطعنامه ناعادلانه و یکسویه حل و فصل نمایند . هیچ تغییری نمی‌تواند در روند جنگ مادامی که شرایط جمهوری اسلامی ایران برآورده نشود حاصل گردد . شورای امنیت را به طرفداری از عراق متهم کرد . جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با هرگونه اقدام تحریک‌آمیز از سوی ایالات متحده تردید نخواهدکرد[۲۵۲]

پیروزیهای مجدد عراق

نبرد دوم فاو

فرماندهان سپاه ایران در آن زمان برای اینکه توانایی بهتری برای ادامه جنگ پیدا کنند، در پی آمادگی برای شرکت در انتخابات مجلس و ورود به مجلس بودند تا در آنجا کمک بیشتری برای ادامه جنگ فراهم کنند. فرماندهان سپاه که کنترل مناطق اشغال شده در عراق را، از جمله فاو و اطراف بصره، در دست داشتند، با این تصور که عراق قدرتی برای بازپس‌گیری این مناطق ندارد، مناطق اشغالی را ترک کرده و در کرمانشاه جلسه ‌ای برای شرکت در انتخابات مجلس برگزار نمودند.[۲۵۴] در طرف مقابل عراق بعد از شکست در نبرد اول فاو و بعد از عملیات کربلای ۵ شروع به طراحی عملیاتی دقیق و بزرگ برای بازپس‌گیری خاک خود نموده بود. آن‌ها با افزایش بودجه نظامی، خرید تجهیزات مدرن، افزایش سربازگیری و همچنین تشکیل تیپ‌های جدید گارد ریاست جمهوری تجدید قوا نموده بودند.

عملیات توکلنا علی‌الله

در بهار ۱۳۶۷ عراق، عملیات توکلنا علی‌الله را شروع کرد و با پیروزی دور از انتظار در مراحل ابتدایی عملیات توانستند مناطق فاو (۲۸ فروردین)، شلمچه و اطراف بصره (۴ خرداد) و جزیره مجنون (۴ تیر) را پس بگیرند. با شکست سنگین ایرانی‌ها در طی این عملیات، فرماندهان عراقی تصمیم به ادامه عملیات گرفتند و علاوه بر بیرون راندن نیروهای ایران از خاک عراق توانستند مجدداً وارد خاک ایران شده و شهر دهلران را در ۲۲ تیر برای بار دوم اشغال کنند. هر چند نیروهای عراق با اعلام اینکه دیگر قصدی برای اشغال خاک ایران ندارند پس از عقب‌نشینی نیروهای نظامی ایران از مناطق اشغالی در شمال عراق، نیروهای عراقی نیز شهر دهلران را تخلیه نموده و به داخل خاک خود بازگشتند.[۲۵۵] شهر مهران نیز در ۳۱ تیر اشغال شد و تا پایان جنگ در اشغال باقی ماند.[۴۰]

دخالت نظامی ایالات متحده

رونالد ریگان در ۳۱ شهریور ۱۳۶۶ در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ایران را رسماً تهدید کرد که اگر به قطعنامه ۵۹۸ پاسخ منفی بدهد، چاره‌ای جز یک «اقدام عملی» باقی نمی‌ماند.[۲۵۱] . در نتیجه در ۳۰ فروردین ۱۳۶۷ ایالات متحده به نفت‌کش‌ها و سکوهای نفتی ایران در خلیج فارس حمله کرد.[۲۵۶][۲۵۷] . یک تانکر کویتی با پرچم آمریکا به نام «بریجتُون» که به وسیله یک ناو آمریکایی اسکورت می‌شد با مین ایرانی برخورد کرد. سپس آمریکا در ۲۱ سپتامبر ۱۹۸۷ (شهریور ۱۳۶۶) کشتی مین‌گذار ایران اَجر را سوراخ و غرق کرد و در ۲۷ مهر ۱۳۶۶، سکوی رشادت و سکوی رسالت را از بین برد.[۵۴] .

عملیات آخوندک

در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ نیروی دریایی آمریکا وارد نبرد دریایی با ایران شد. این نبرد در ظاهر به تلافی برخورد یک مین دریایی رهاشده از کشتی مین‌گذار ایران اجر به ناوچهٔ آمریکایی ساموئل بی. رابرتز در ۲۵ فروردین بود. در این عملیات ۵۶ ایرانی و ۲ آمریکایی (سقوط هلی‌کوپتر) کشته شدند. ناوچه سهند (IIS Faramarz) و ناوچه جوشن نابود شدند. ناوچه سبلان (IIS Rostam) خسارت کلی دید. در بخشی از این نبرد نیروهای آمریکایی در پاسخ به حمله موشکی ایران به یک سکوی نفتی کویت، سکوی نفتی سلمان و سکوهای نفت جزیره سیری را منهدم نمودند.[۲۵۸] .

ساقط کردن هواپیمای مسافری ایران

مقالهٔ اصلی: پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر

در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ یواس‌اس وینسنس آمریکایی به هنگام درگیری با قایق‌های توپدار سپاه پاسداران در نزدیکی جزیره قشم، در شمال تنگه هرمز، در حالی که وارد آب‌های سرزمینی ایران شده بود، هواپیمای غیرنظامی ایرانی شرکت ایران ایر به شماره پرواز ۶۵۵ را هواپیمایی نظامی تشخیص داد و سرنگون کرد. ۲۹۰ مسافر و خدمه هواپیما کشته ‌شدند.[۲۵۹] پس از این اتفاق و سکوت جامعه بین‌المللی در برابر استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی، رهبران ایران به این نتیجه رسیدند که کشورهای حامی عراق از هر روشی برای جلوگیری از پیروزی ایران استفاده می‌کنند و با کمبود نفرات و تجهیزات ایران، توان جنگی ان از بین خواهد رفت.[۲۶۰] .

افزایش فشارها

دولت ایران از داخل کشور نیز تحت فشار زیادی بود.[۲۵۰] در داخل کشور تلاش‌هایی برای مخالفت با جنگ آغاز شده بود و فشارهای اقتصادی بر دولت افزایش یافته بود.[۲۶۱] درآمد نفتی کشور از ۱۵ میلیارد دلار به کمتر از ۶ میلیارد دلار کاهش یافته بود و وضعیت اقتصادی کشور در بدترین حالت خود بود.[۲۶۲] سرانجام فرمانده سپاه محسن رضایی در نامه ‌ای به روح‌ الله خمینی، فهرستی از نیازهای نیروهای نظامی ایران برای ادامه جنگ در ۵ سال آینده را ارائه داد.[۲۵۰] . ... تا پنج سال دیگر ما هیچ پیروزی نداریم. ممکن است در صورت داشتن وسائلی که در طول پنج سال به دست می‌آوریم قدرت عملیات انهدامی یا مقابله به مثل را داشته باشیم و بعد از پایان سال ۱۳۷۱ اگر ما دارای ۳۵۰ تیپ پیاده و ۲۵۰۰ تانک و ۳۰۰۰ قبضه توپ و ۳۰۰ هواپیمای جنگی و ۳۰۰ هلیکوپتر باشیم و قدرت ساخت مقدار قابل توجهی از سلاح‌های لیزری و اتمی که از ضرورتهای جنگ در آن موقع است را داشته باشیم، می‌توان گفت به امید خدا بتوانیم عملیات آفندی انجام دهیم… با این وجود فرمانده سپاه پاسداران در ادامه همین نامه بر لزوم ادامه جنگ تأکید کرد. خمینی با شعار خواندن حرف فرمانده سپاه مبنی بر آمادگی برای ادامه جنگ آن را رد کرد.[۲۶۳] دولت میرحسین موسوی اعلام کرد که دولت ظرفیت اختصاص منابع مالی لازم برای تهیه چنین فهرستی را ندارد.[۲۶۴]

قبول قطعنامه ۵۹۸

در اواخر فروردین ۱۳۶۷ پس از عملیات توکلنا علی ‌الله و سه ماه قبل از قبول قطعنامه ۵۹۸ روح‌ الله خمینی دو بار آقای علی اصغر مروارید را که یک روحانی بوده به پاریس نزد بنی صدر می‌فرستد و از او دعوت می‌کند به ایران برگردد و بار دوم می‌گوید اگر برنمی‌گردد لیست کارهایی را که فکر می‌کند باید انجام شود برای او ارسال کند تا ترتیب انجام آنها را بدهد. بنی صدر (به گفته خودش به دلیل ترس از کشته شدن) بازگشت به کشور را نمی‌پذیرد و خمینی را به محتویات نامه اول مردادماه ۱۳۶۳ خود ارجاع می‌دهد.[۲۶۵] .

جلسه تصمیم ‌گیری برای قبول قطعنامه

اکبر هاشمی رفسنجانی وی از مرداد ۱۳۶۰ یعنی پس از برکناری بنی صدر هاشمی فرمانده جنگ می‌شود در بخشی از خاطراتش که بعدها در ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ نوشت آورده است: «در روزهای آخر روشن بود که ادامه جنگ مصلحت نیست. هاشمی به عنوان فرمانده جنگ و جانشین فرمانده کل قوا، واقعیت‌ها را به مسئولان و خمینی می‌گوید و عدم امکان پیروزی نظامی را ثابت می‌کند. آیت ‌الله خمینی تصمیم بر کناره‌ گیری از سمت رهبری می‌گیرد چون با آن همه تصریحات که تا آخرین نفر و آخرین قطره خون و تا رفع فتنه در جهان می‌جنگیم، چگونه ناگهان اعلان پذیرش قطعنامه نمایند..» رفسنجانی با تصمیم روح‌ الله خمینی مخالفت می‌کند و پیشنهاد می‌دهد خودش که فرمانده جنگ بوده کناره ‌گیری کند و محاکمه شود. خمینی پیشنهاد محاکمه را نمی‌پذیرد و پیشنهاد می‌دهد خودش مسئولیت را قبول می‌کند. روح‌الله خمینی در ۲۵ تیر ۱۳۶۷ جلسه ‌ای با حضور مسئولان ارشد حکومتی تشکیل داد و در جمع آنان، از تصمیم خود برای پذیرش قطعنامه ۵۹۸ خبر داد.[۳۹] .

اعلام قبول قطعنامه به سازمان ملل

ایران در ۲۷ تیر ماه در نامه ‌ای به دبیرکل وقت سازمان ملل، قطعنامه را پذیرفت و همان شب، خبر پذیرش قطعنامه از صدا و سیما اعلام شد.[۳۹]

پیام به مردم

در ۲۹ تیرماه، پیام معروف روح‌الله خمینی در مورد پذیرش قطعنامه انتشار یافت که در آن او «قبول قطعنامه» را تشبیه به سرکشیدن «جام زهر» کرد و نوشت : با توجه به نظر تمامی کارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای کشور، که من به تعهد و دلسوزی و صداقت آنان اعتماد دارم، با قبول قطعنامه و آتش‌بس موافقت نمودم. [۲۶۶] .

تصمیم به محاکمه فرماندهان جنگ

در نامه ۲ مرداد ۱۳۶۷ روح‌الله خمینی به علی رازینی رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح دستور می‌دهد تا «دادگاه ویژه تخلفات جنگ در کلیه مناطق جنگی بدون مقررات دست و پاگیر» تشکیل شود. به نظر می‌رسد این دستور، متوجه محاکمه فرماندهان مقصر در شکست‌های نظامی ایران است که عملاً بلااجرا می‌ماند.[۳۹] در دستور خمینی آمده است که: «هر عملی که به تشخیص دادگاه موجب شکست جبهه اسلام یا موجب خسارت جانی بوده یا می‌باشد مجازات آن اعدام است.» بلافاصله خلخالی برای حاکمیت شرع و اعدام رحیم صفوی و احمد وحیدی و یک شخص دیگر اعلام آمادگی می‌کند که هاشمی رفسنجانی با وساطت مانع این کار می‌شود.[۲۶۷] محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران نیز قصد داشت استعفا دهد.[۲۶۸] .

عملیات مرصاد

یک هفته پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ توسط ایران، حدود ۵۰۰۰ نیروی سازمان مجاهدین خلق با مقادیری تجهیزات جنگی از محور غرب و از طریق شهرهای مهران و اسلام‌آباد غرب در عملیاتی با عنوان فروغ جاویدان به ایران حمله کردند. هدف این عملیات تسخیر تهران در ۳۳ ساعت بود و مسعود رجوی فرماندهی عملیات را بر عهده داشت. عملیات پاتک ایران عملیات مرصاد نام داشت و طی آن مجاهدین در کمین قرار گرفتند و شکست خوردند.[۲۶۹] . با تداوم عملیات تهاجمی از طرف عراق جامعه جهانی دولت عراق را برای پذیرش آتش‌بس تحت فشار شدید قرار داد.[۲۷۰] .

آتش‌ بس

سه هفته پس از شکست سازمان مجاهدین خلق در عملیات مرصاد و تلاش برای تسخیر تهران، در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ با حضور نیروهای بین‌المللی آتش‌بس در سراسر مرزهای ایران و عراق برقرار شد.[۴۰] نیروهای حافظ صلح تا سه سال پس از آتش‌بس در منطقه حضور داشتند.[۲۷۱]

امکان خاتمه زودتر جنگ

حاکمان ایران، با اطمینان به پیروزی کامل بر ارتش صدام حسین، پذیرش آتش‌بس در مقابل عراق را غیرضروری می‌دانستند. این در حالی است که همین مقامات پس از هشت سال، در نهایت رسیدن به هدف تسلیم ارتش عراق را غیرممکن تشخیص داده و به پذیرش آتش‌بس، در زمان حضور دشمن در خاک ایران، تن دادند. در سال‌های بعد از پذیرش آتش‌بس، موضوع جنگ به یکی از مقدسات سیاسی و تاریخی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده و هیچ نقد و اعتراضی نسبت به رویکرد حکومت ایران برای ادامه جنگ تحمل نمی‌شود. در این میان اما، پرسشی که همچنان پیش روی ناظران قرار دارد آن است که آیا امکان توقف سریع‌تر جنگ و کمتر شدن هزینه آن وجود نداشت؟[۲۷۲] .

نتیجهٔ ۸ سال جنگ

بیشتر مفسران بر این باور هستند که این جنگ هیچ برنده‌ای نداشته است؛ چرا که در پایان جنگ، صدام از دستیابی به نخستین هدف خود، فسخ قرارداد ۱۹۷۵ بازماند . روح‌الله خمینی نیز که برای سال‌ها پذیرش صلح را منوط به انفصال صدام و حزب بعث عراق از قدرت کرده بود بدون دستیابی به هدف خود سرانجام قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت.[۲۲۳] .

نتایج جنگ برای ایران

۲۲۵٬۵۷۰ کشته شامل ۹۰ مسیحی ۱۱ یهودی و ۳۲ زرتشتی [۵۶]

۵۷۴٬۱۰۱ معلول جنگی[۵۶] شامل حدود ۶۷ هزار مجروح شیمیایی[۵۷][۵۸]

۶۲۷ میلیارد دلار هزینه جنگ و ۶۴۴ میلیارد دلار خسارت وارده.[۵۹]

کاهش قیمت نفت از ۳۵ دلار به ۱۰ دلار برای هر بشکه[۶۰][۶۱][۶۲][۶۳]

نشت مواد شیمیایی ناشی از تسلیحات شیمیایی به محیط زیست

بمب‌های عمل نکرده در تالابهای هورالعظیم، هورالهویزه و دریاچه زریوار مریوان[۶۴]

خشک شدن تالابها و ایجاد ریزگردها[۶۴]

نابودی بیش از ۸۰ درصد از بزرگ‌ترین نخلستان‌های جهان و محصولات آن که باید صرف ترقی ایران و عراق می‌شد[۶۵]

نشت حدود ۸۰ میلیون بشکه نفت خام به دریا در اثر حمله به سکوهای نفتی[۶۶]

۲۳ واحد از پالایشگاه آبادان آسیب دید. و در مجموع ۶۶ واحد از پالایشگاه‌های تهران، تبریز، اصفهان، کرمانشاه و شیراز در اثر ۵۰ نوبت حملات آسیب دیدند.[۶۷]

بر جای ماندن ۱۶ میلیون مین خنثی نشده که سالانه جان ده‌ها نفر را می‌گیرد[۶۸] در دیماه ۱۴۰۰ ایسنا گزارش داد که در مدت ۳۳ سال این مینها ۳ هزار کشته و ۷ هزار مجروح غیرنظامی ایجاد کرده ‌اند.[۷۰]

از بین رفتن ۷۳۵ تانک ۳۹۷ هواپیمای جنگنده و ۳۵۴ هلیکوپتر[۶۹]

ادامه جنگ عراق با کردها

در پایان جنگ، ارتش عراق تا نیمه‌های شهریور ۱۳۶۷ به پاک‌سازی نیروهای مقاومت کُرد با استفاده از ۶۰٬۰۰۰ نیروی پیاده، بالگرد و سلاح‌های شیمیایی در شمال عراق ادامه داد. بسیاری از کردهای عراقی ساکن این مناطق به ایران مهاجرت کردند. در این عملیات در مجموع ۵۰٬۰۰۰ کرد نظامی و غیرنظامی کشته شدند.[۲۷۳] .

پس از آتش ‌بس

ایران و عراق در سال ۱۳۶۹ و پیش از حمله عراق به کویت، توافق صلح رسمی امضا کردند و روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند. از همان زمان کار تبادل اسرای جنگی دو طرف آغاز شد.[۲۷۴] در پایان جنگ ۸ ساله حدود ۴۰۰۰۰ ایرانی در عراق اسیر بودند. در مقابل ایران نیز حدود ۷۰۰۰۰ اسیر عراقی دراختیار داشت.[۲۷۵] کار مبادله اسرای دو طرف تا اسفند ۱۳۸۱ به طول انجامید.[۲۷۶] در همین زمان نیروهای نظامی عراق از قسمتهای باقیمانده خاک ایران تا مرزهای بین‌ المللی عقب نشستند. تا ۳۱ مرداد ۱۳۶۹ نیروهای عراقی به‌طور کامل خاک ایران را ترک کردند. پس از پذیرش آتش‌بس حدود ۲۴۰۰ کیلومتر از خاک ایران از جمله شلمچه ،طلاییه، فکه، مهران، میمک، سومار، نفت شهر، خسروی و قصرشیرین و بخشی از دشت ذهاب در اشغال عراق باقی‌مانده بود.[۲۷۷][۲۷۸] .

غرامت جنگی

در سال ۱۹۹۱ خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل متحد رسماً بر اساس نظر گروه ناظر نظامی سازمان ملل متحد، عراق را آغازگر جنگ معرفی کرده و از خواسته ایران برای دریافت غرامت جنگی پشتیبانی کرد.[۲۷۹] خسارات وارده به ایران در طول جنگ ۸ ساله ۹۷ میلیارد دلار برآورد شد. این میزان غرامت بسیار کمتر از غرامت در نظر گرفته شده برای خسارات وارد به کشور کویت توسط عراق در جنگ اول خلیج فارس می‌باشد. غرامتی که برای جنگ اول خلیج فارس تعیین شد ۲۴۰ میلیارد دلار برآورد شده بود.[۲۸۰] . هیچ ‌کدام از دولت‌های کشور ایران در دوران پس از جنگ پیگیر دریافت غرامت‌های ایران از عراق نشده ‌اند. در شهریور ۱۳۸۹، کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ایران با تهیه طرحی دولت آن کشور را ملزم به پیگیری اخذ غرامت‌های جنگ کرده است. با این وجود نه دولت محمود احمدی‌نژاد و دولت حسن روحانی برای پیشبرد این مقصود هیچ عملی انجام نداده ‌اند. گفته می‌شود اختلافات بین دولت و مجلس باعث عدم واکنش دولت به این طرح است.[۱۰۲] .

میانجیگری‌های بین‌المللی

مقاله‌های اصلی: جنگ ایران و عراق و سازمان ملل متحد، میانجیگری‌های بین‌المللی در جنگ ایران و عراق، و گروه ناظر نظامی سازمان ملل متحد در رابطه با جنگ ایران و عراق

پیشنهادهای صلح

سازمان ملل متحد ۸ قطعنامه صادر کرد که عراق با همه آنها موافقت کرد ولی ایران فقط به آخرین قطعنامه پاسخ مثبت داد آنهم یکسال پس از انتشار آن، سازمان کنفرانس اسلامی ۱۰ پیشنهاد ارائه داد که مورد قبول ایران قرار نگرفتند. جنبش عدم تعهد دو بار .گروه هفت هفت کشور صنعتی جهان در دو قطعنامه و شورای همکاری خلیج فارس در دو قطعنامه (در مواقعی که امنیت دریانوردی و امنیت تردد نفت در منطقه به خطر افتاد) به لزوم رسیدن به صلح تأکید می‌کردند. موضع رسمی ایران آن بود که ارتش عراق پیش از برقراری آتش ‌بس می‌بایست از خاک ایران عقب‌ نشینی کند. این شرط هرچند به لحاظ اصولی قابل دفاع بود، اما به نظر برخی ناظران عملی به نظر نمی‌رسید… چنین شرطی هیچ ‌گاه محقق نشد و حتی هشت سال بعد نیز که ایران پایان جنگ را پذیرفت، ابتدا آتش‌بس برقرار شد و بعد نیروها به مرزهای بین‌المللی بازگشتند.[۲۷۲] .

گفته‌های مسئولان ایران

روح ‌الله خمینی در ساعت ۷ بعداز ظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در پیام خود به ‌مناسبت آغاز سال تحصیلی ۵۹–۶۰ گفت: این آلت دست آمریکا به ایران تجاوز کرده است… یک حرفی که با ارتش عراق دارم اینست که ارتش عراق با چه کسی می‌خواهد جنگ بکند؟ طرفدار کیست و مخالف کی؟ طرفدار صدام است که اشتراکی و کافر است برضد کی برضد اسلام؟[۴۷] . محمد علی رجایی نخست‌ وزیر در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ بلافاصله پس از حمله عراق به ایران گفت: ما به ملت مسلمان ایران اطمینان می‌دهیم که مرگ رژیم حاکم بر عراق فرارسیده است و این خداست که بدین وسیله می‌خواهد ملت ما را با ملت عراق در افتخار سرنگونی صدام و رژیم نفرینی اش سهیم گرداند[۴۷] . بنی صدر رئیس‌جمهور وقت در ۵ مهرماه ۱۳۵۹ (یک روز قبل از مذاکره با سران کشورهای اسلامی) در مصاحبه خود گفت: ما گفته‌ ایم که برای میانجیگری و آشتی ما آمادگی نداریم برای اینکه بین حق و باطل آشتی معنی ندارد.[۴۸] . بنی صدر رئیس‌جمهور وقت در ۶ مهرماه ۱۳۵۹ در مذاکره با سران کشورهای اسلامی یاسرعرفات حبیب شطی و ضیاءالحق گفت: دنیای اسلام باید به متجاوز بفهماند که در تعارض بین حق و باطل بیطرف نیست و از حق جانبداری می‌کند باید به حکومت متجاوز عراق از جانب همه کشورهای اسلامی یادآور شد که حمله به ایران حمله به اسلام و امت اسلامی است.[۲۸۱] . هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس در مصاحبه مطبوعاتی هفتگی خود در ۷ مهرماه ۱۳۵۹ در مورد مذاکرات با سران کشورهای اسلامی گفت: ما با یاسر عرفات در مورد اصل جنگ مذاکرات زیادی داشتیم و در آن جلسه دو طرف متفق بودیم که این جنگ را آمریکا شروع کرده و عراق آلت دست شده نقطه نظر ما این بود که سرنوشت جنگ با پیروزی ما تعیین شود زیرا برای ما کافی نیست که بگوییم شکست نخورده‌ایم زیرا باید نشان بدهیم که انقلاب خیلی قوی است و رسالت انقلاب اینست که این جنگ را ببرد و فکر انقلاب را برای توسعه باز کند.[۲۸۲] . روح‌الله خمینی در ۱۲ آبان ۱۳۵۹ گفت: با تمام قدرت، بیست سال هم این جنگ طول بکشد، ما ایستاده‌ ایم. [۲۸۳] . حسینعلی منتظری در نماز جمعه قم ۱۴ فروردین ۱۳۶۰: مادامی که ارتش صدام در خاک ماست مذاکره محال است.[۲۸۴] . هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس در مصاحبه ای در ۱۰ فروردین ۱۳۶۰ پس از دیدار با هیئت کنفرانس اسلامی گفت: ما سه چیز می‌خواستیم که در پیشنهاد هیئت نیست: اول بررسی تجاوز و محاکمه متجاوز در دادگاه بین ‌المللی اسلامی دیگری خروج نیروهای عراقی قبل از آتش‌بس یعنی نه اینکه اول آتش‌بس یا مذاکره بعد خروج تا سرباز خارجی در خاکمان هست مذاکره ای نخواهیم کرد. سوم اینکه مدار بحث باید قرارداد الجزایر باشد[۲۸۵] . بنی صدر در ۱۱ فروردین ۱۳۶۰ در ستون کارنامه روزنامه انقلاب اسلامی نوشت که مایل است با عراق صلح کند. هاشمی رفسنجانی ضمن اظهار ناخرسندی از گفته بنی صدر[۱۴۵] در ۹ صبح ۱۳ فروردین ۱۳۶۰ به دیدار آیت الله خمینی می‌رود و در خاطرات خود می‌نویسد " امام ضمن اینکه مایلند جنگ زودتر تمام شود، صلاح نمی‌دانند که ما کوتاه بیاییم و از این که شرط شود که بعد از صلح نباید به ملت عراق علیه صدام کمک کنیم، نگرانند"[۱۴۶] . روح‌الله خمینی در خرداد ۱۳۶۰ به‌طور خصوصی به بنی صدر گفته بود که شخصاً موافق صلح است ولی صلح مخالفان زیادی دارد.[۲۸۶] . محمد علی رجایی گفته بود: «ما میانجیگری را نخواهیم پذیرفت. این جنگ، جنگ با کشور نیست؛ جنگ عقیده با عقیده است. ما به هیچ وجه بحث سیاسی و مذاکره و حسن نیت را به معنای کسی که بخواهد ما را تشویق به مذاکره کند، نمی‌پذیریم.» «تنها شهادت است که ما را از صحنه نبرد خارج خواهد کرد. به همین جهت است که ما به هیچ وجه بحث میانجی و مذاکره و حتی حسن نیتی که بخواهد ما را تشویق به مذاکره کند نمی‌پذیریم.»[۴۹] . اکبر هاشمی رفسنجانی در اسفند ۱۳۶۰ در مصاحبه با هفته نامه موقف عربی گفت: «ما نمی‌خواهیم در سایه رژیم فعلی عراق، به هیچ توافقی با بغداد برسیم… و این سری نیست که آن را فاش کنم که صدام حسین توسط میانجی‌ها موافقت کرد طبق مواد و شرایط قرارداد الجزایر و بدون قید و شرط، عقب ‌نشینی کند… ولی ما این پیشنهاد را رد کردیم و با هرگونه توافقی مخالفت خواهیم کرد.» … «مادامی که رژیم فعلی عراق، طرف دوم توافق باشد. .. این توافق باید با ملت عراق و پس از پیروزی امضا گردد. ما حاضر نیستیم دست از حمایت از سازمان‌های مخالف رژیم عراق برداریم.» او دربارهٔ پیشنهاد عربستان برای پرداخت خسارت به ایران تاکیدکرد: «این پیشنهاد و پیشنهادهای مخالف را قبول نمی‌کنیم، مسئله ضرر و منفعت نیست، مسئله، مسئله حق و باطل است.»[۵۰] . سید علی خامنه ای در خطبه‌های نمازجمعه ۲۹ تیرماه ۱۳۶۳ گفت: «از هر تلاشی برای صلح عادلانه استقبال می‌کنیم ولی… ما در جنگ از صدام نخواهیم گذشت. اگر خیال می‌کنند با گذشت زمان و فشارهای تبلیغاتی خواهند توانست ما را از جرائم سنگین که این رژیم مرتکب شده به غفلت بکشانند خیال خامی است.»[۲۸۷] . هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های نماز جمعه ۵ مرداد ۱۳۶۳ گفت: «آنهایی که اعتقاد دارند صدام متجاوز است یک دادگاه صالح تشکیل دهند و حکم را صادر کنند. و گرنه ما طور دیگر عمل می‌کنیم.»[۲۸۸] . هاشمی رفسنجانی در ۱۰ مهر ۱۳۶۳ در مصاحبه رادیو تلویزیونی در مورد طرح صلح ژاپن گفت: این‌روزها هرکس می‌خواهد خود را مطرح کند طرح صلحی برای جنگ ایران و عراق می‌دهد. ولی ما آنها را مأیوس کردیم و گفتیم ما هیچ طرحی را که متضمن سقوط صدام و حذف حزب بعث نباشد نمی‌پذیریم. این درحالی بود که عراق از طرح صلح ژاپن استقبال کرد.[۲۸۹] .

بهره‌ برداری عراق از موضع ایران

ایران بر اینکه عراق متجاوز است و میانجیگری معنایی ندارد تأکید می‌کرد عقب ‌نشینی سریع و مجازات تجاوزگر (برکناری و مجازات صدام) را تنها راه خاتمه جنگ می‌دانست. ادامه این موضع‌گیری ایران و نیز ورود ایران به خاک عراق در تابستان ۱۳۶۱ باعث شد عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس در تبلیغات خود ایران را به‌عنوان کشور جنگ طلب متجاوز و غیرقابل توقف معرفی کنند که باید از هر روشی برای توقف آن استفاده کرد.[۲۹۰] بدین ترتیب عراق حمله به سکوهای نفتی (در بهمن ۱۳۶۱) و کشتی‌های نفتکش را به‌ عنوان عاملی برای توقف صادرات نفت ایران و فشار اقتصادی برای پذیرفتن قطعنامه ‌های سازمان ملل توجیه می‌کرد. فصل مشترک همه قطعنامه‌های شورای امنیت تا پیش از قطعنامه ۵۹۸ این بود که در هیچ‌یک از آن‌ها به سه عنصر «آغازگر جنگ»، «کشور متجاوز» و «چگونگی تنبیه متجاوز» اشاره ‌ای نشده بود مطلبی که مورد درخواست ایران بود . عراق همه قطعنامه ‌های سازمان ملل را پذیرفت یا آمادگی خود را برای پذیرش آن اعلام کرد ولی ایران تنها قطعنامه ۵۹۸ را پس از یک سال از صدور و با توجه به برخوردهای نظامی آمریکا با ایران و حملات شیمیایی عراق و نبود وسایل دفاعی در مقابل این حملات و مشکلات اقتصادی در تأمین مایحتاج مردم و نیروهای مسلح آن پذیرفت[۵۱][۲۹۱] .

درخواست دبیرکل سازمان ملل متحد برای حل اختلافات در ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ یا اول مهر ۱۳۵۹

قطعنامه ۴۷۹ شورای امنیت سازمان ملل متحد در مهرماه ۱۳۵۹[۵۱][۱۱۷][۲۹۲]

پشنهاد خانم گاندی به هر دو طرف در۱۰ مهر ۱۳۵۹[۲۹۳]

میانجیگری دبیرکل سازمان ملل در دیماه ۱۳۵۹[۲۹۴]

پیشنهاد دبیرکل سازمان ملل به هر دو طرف در ۲۵ می ۱۹۸۲ یا ۴ خرداد ۱۳۶۱[۲۹۵]

قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت سازمان ملل در ۲۱ تیرماه ۱۳۶۱[۲۹۶]

قطعنامه ۵۲۲ شورای امنیت سازمان ملل در مهر ۱۳۶۱[۲۹۷]

پیشنهاد صلح خانم گاندی از هفتمین اجلاس عدم تعهد در دهلی نو اسفند ۱۳۶۱[۲۹۸]

قطعنامه ۵۴۰ شورای امنیت سازمان ملل در آبان ۱۳۶۲

قطعنامه ۵۵۲ شورای امنیت سازمان ملل در ۱۱ خرداد ۱۳۶۳[۲۹۹]

طرح صلح ژاپن در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در مهرماه ۱۳۶۳[۳۰۰]

قطعنامه ۵۸۲ شورای امنیت سازمان ملل در زمستان ۱۳۶۴

قطعنامه ۵۸۸ شورای امنیت سازمان ملل در مهر ۱۳۶۵

قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل در تیرماه ۱۳۶۶

قطعنامه ۶۱۹ شورای امنیت سازمان ملل در ۱۸ مرداد ۱۳۶۷

تلاش سازمان کنفرانس اسلامی اوائل مهرماه ۱۳۵۹[۲۹۴]

تلاش سازمان کنفرانس اسلامی اواخر مهرماه ۱۳۵۹[۲۷۲]

تلاش سازمان کنفرانس اسلامی بهمن ماه ۱۳۵۹[۲۷۲]

هیئت حسن‌نیت جنبش عدم تعهد اواسط مهر ۱۳۵۹[۲۹۴]

میانجیگری هیئت سازمان کنفرانس اسلامی طائف در اسفند ۱۳۵۹[۲۹۴]

حضور گروه میانجیگری کنفرانس اسلامی در ۹ فروردین ۱۳۶۰[۲۸۵][۳۰۱]

طرح صلح جنبش عدم تعهد در اردیبهشت و خرداد ۱۳۶۰[۲۸۶]

پیشنهاد صدام برای آتش‌بس در ماه رمضان تیرماه ۱۳۶۰[۳۰۲]

پیشنهاد کشورهای عرب در اسفند ۱۳۶۰[۳۰۳]

میانجیگری هیئت سازمان کنفرانس اسلامی در اسفند ۱۳۶۰[۳۰۴]

میانجیگری هیئت سازمان کنفرانس اسلامی در فروردین ۱۳۶۱[۳۰۵]

میانجیگری هیئت سازمان کنفرانس اسلامی در مهر ۱۳۶۱[۳۰۶]

طرح صلح عربی در خرداد ۱۳۶۱

عربستان سعودی پس از آزادی خرمشهر در اول خرداد ۱۳۶۱ پیشنهاد کرد در ازای صلح غرامت جنگ توسط کشورهای عربی به ایران پرداخته شود و عراق نیز خاک ایران را ترک کند. به گفته اسپنسر تکر در کتاب دائرة المعارف جنگ‌های خاورمیانه مقامات ایران این پیشنهاد را رد کرده و خواهان بازگشت یکصد هزار شیعه عراقی که توسط صدام اخراج شده بودند به کشور عراق شده بودند. به گفته تکر شرط دوم ایران پرداخت ۱۵۰ میلیارد دلار غرامت به جای ۷۰ میلیارد دلار پیشنهادی عربستان و شرط سوم برکناری صدام از قدرت بوده است.[۳۰۷] .

میانجیگری هیئت سازمان کنفرانس اسلامی در خرداد ۱۳۶۱[۳۰۸]

پیشنهاد رئیس سازمان کنفرانس اسلامی در خرداد ۱۳۶۱

نیویورک تایمز در اول تیرماه۱۳۶۱ یا ۱۹۸۲/۶/۲۲نوشت: پس از عقب راندن نیروهای عراقی از خرمشهر، صدام حسین خواستار آتش‌بس فوری میان دو کشور شد. آیت ‌الله خمینی این آتش‌بس را رد کرد و چهار شرط برای آتش‌بس قرار داد:۱-آزادسازی قصر شیرین و عقب‌نشینی عراقیها تا مرزهای بین‌المللی ۲-پرداخت غرامت۱۵۰ میلیارد دلاری ۳-بازگشت شیعیان رانده‌شده از عراق ۴-برکناری و محاکمه صدام حسین.»[۳۰۹] .

پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی در آبان ۱۳۶۱[۳۱۰]

آقای خامنه ای نتیجه مذاکرات با هیئت کنفرانس اسلامی را گفتند … معلوم شد پیشنهاد جدیدی نداشته‌اند و ما هم جواب رد دادیم. ایشان در مصاحبه ای میانجیها را تحت تأثیر آمریکا معرفی کردند که لابد به آنها برمی‌خورد[۳۱۱] .

طرح صلح یاسر عرفات در مهرماه ۱۳۶۳

این طرح دارای سه بخش بود: تشکیل محکمه برای تعیین متجاوز - تشکیل صندوقی برای خسارتها -تشکیل ارتشی از کشورهای اسلامی برای حائل شدن بین دو ارتش[۳۱۲] .

پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی در ۱۳۶۴

در سال ۱۹۸۳، کنفرانس اسلامی خلق تلاش کرد تا درگیری را آشتی دهد تا جنگ را متوقف کند و عراق موافقت کرد، اما ایران نپذیرفت.

پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی در آذر ۱۳۶۳

در ۲۹ دسامبر ۱۹۸۴، پانزدهمین نشست کنفرانس اسلامی که در صنعا برگزار شد، خواستار توقف جنگ شد - عراق موافقت کرد و ایران نپذیرفت.[۲۹۵] .

پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی در ۱۳۶۶

در سال ۱۹۸۵ کنفرانس بین‌المللی اسلامی (داکار - سنگال) یک طرح آتش‌بس را ارایه کرد که عراق با آن موافقت کرد ولی ایران آن را نپذیرفت.[۲۹۵] .

پیشنهاد خانم گاندی در مارس ۱۹۸۳ یا اسفند ۱۳۶۵

در ۱۲ مارس ۱۹۸۳، خانم ایندیرا گاندی، نخست‌ وزیر هند و رئیس کنفرانس کشورهای غیرمتعهد، ابتکار جدیدی را برای پایان دادن به جنگ ارائه داد که مورد تأیید عراق و رد ایران قرار گرفت.[۲۹۵] .

بیانیه پایانی اجلاس گروه هفت در لندن ۱۹ خرداد ۱۳۶۳[۳۱۳]

بیانیه پایانی اجلاس گروه هفت در ونیز ۱۹ خرداد ۱۳۶۶[۳۱۴]

بیانیه‌های شورای همکاری خلیج فارس

شورای همکاری خلیج فارس ک در می ۱۹۸۱ تشکیل شده بود رسماً در ۱۷ مارس ۱۹۸۱ (۲۶ اسفند ۱۳۵۹) متشکل از کشورهای عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر، بحرین و عمان در ریاض اعلام موجودیت کرد. جنگ موجب شد نظر این شورا از اجلاس نوامبر ۱۹۸۱ که به لزوم دوری قدرت‌های بزرگ از خلیج فارس تأکید می‌شد، تا ۱۹۸۸ که رسماً دخالت مستقیم را درخواست کرد تغییر کند.

دومین اجلاس اضطراری وزیران خارجه در ۱۳۶۱/۱/۳۱(۲۰ آوریل ۱۹۸۲) در ریاض

اجلاس ۹ خرداد ۱۳۶۱ در عربستان

در این اجلاس از جمهوری اسلامی ایران، به ویژه، خواسته شد که به صلح‌طلبی عراق پاسخ مثبت داده و به خونریزی پایان دهد. برای اولین بار شورا در این اجلاس، ایران را به عنوان «طرف سرسخت جنگ که کلیهٔ تلاش‌های صلح را رد می‌کند و راه‌های صلح‌آمیز را می‌بندد»، معرفی کرد.

اجلاس چهارم شورای همکاری در نوامبر ۱۹۸۲ در قطر ۱۶ تا ۱۸ آبان ۱۳۶۱

قطعنامهٔ ۵۴۰، ۳۱ اکتبر ۱۹۸۳ (۹ آبان ۱۳۶۲) شورای امنیت در خصوص لزوم خاتمه جنگ تحمیلی، مورد حمایت قرار گرفت و ضمن اظهار رضایت از عراق به دلیل قبول این قطعنامه، از ایران نیز خواسته شد که با پذیرش آن امنیت خلیج فارس را حفظ نماید. همچنین شورا آمادگی خود را برای میانجی‌گری در جنگ اعلام نمود.

در اجلاس مسقط در حالی که نیروهای ایرانی در فاو مستقر بودند

شیخ زاید رئیس امارات اعلام کرد: «رهبران شورا از هیچ کوششی برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق و آثار مخرب آن مضایقه نخواهند کرد. برای نخستین بار کشورهای عضو شورا هشدار دادند که نیروهای مشترک نظامی‌شان، برای هرگونه اقدام نظامی جهت دفاع از کشورهای شورا آماده است و در صورت حملهٔ ایران به کویت از این کشور دفاع خواهد کرد و تجاوز به کویت به منزله تجاوز به خاک اعضاء شورا خواهد بود….»[۳۱۵]

عربستان

سیاست صدور انقلاب و اقدامات آشکار و پنهان ایران در منطقه زمینه‌ای شد تا دو کشور عراق و عربستان سعودی به یکدیگر نزدیکتر شوند و یک سال قبل از شروع جنگ پیمان امنیت متقابل بین دو کشور امضاء گردید.[۱۰۲] در واقع عربستان سعودی در کنار ایالات متحده تمامی تلاش خود را به کار بست تا جلوی برتری و پیروزی ایران در جنگ را بگیرد.[۳۱۶] پادشاه عربستان سه روز پس از آغاز جنگ در تماسی تلفنی حمایت کامل کشورش از عراق را به صدام ابلاغ کرد. در طول سال‌های جنگ نیز عربستان در تأمین جنگ‌افزار مورد نیاز برای عراق همکاری می‌نمود.[۳۱۷] .

مصر

در میان کشورهای عربی، نقش مصر نیز در حمایت از عراق قابل ملاحظه بود.[۳۱۸] مصر نه‌تنها در طول جنگ به عراق اسلحه می‌فروخت، بلکه کمبود نیروی انسانی خلبان عراق را نیز با اعزام خلبانان مصری به جبهه جنگ عراق با ایران جبران می‌کرد. علاوه بر آن، مصر در معامله خرید تسلیحات نظامی جدید برای عراق، از جمله هواپیماهای پیشرفته سوپر اتاندارد از فرانسه نقش داشت.[۳۱۹] .

کشورهای حاشیه خلیج فارس

در طول جنگ، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس مانند کویت و عربستان سعودی و در وهله بعد امارات متحده عربی و عمان، آشکارا در سمت عراق بودند. بیشتر این حمایت‌ها در قالب کمک‌های مستقیم و غیرمستقیم مالی صورت می‌گرفت. با تصمیم کویت و عربستان، درآمد حاصل از فروش نفت در منطقه بی‌طرف خفجه بین سه کشور کویت و عربستان و عراق به عراق اختصاص یافته بود. اگرچه موضع رسمی این کشورها بی‌طرفی در جنگ میان ایران و عراق بود ولی برخی از آن‌ها سرزمین خود را در اختیار عراق می‌گذاشتند تا از آن برای حمله به ایران استفاده کند.[۳۲۰] از دید اعراب، رهبران ایران به وضوح اعلام کرده بودند که قصد صادر کردن انقلاب خود را به کشورهای دارای اسلام آمریکایی دارند و آن‌ها نیز این را خطری برای خود می‌دانستند.[۳۲۱][۳۲۲] سایر کشورهای منطقه شامل مراکش، عمان، قطر، تونس، یمن یا موضع دشمنی با ایران و دوستی با عراق داشتند، یا از عراق حمایت مالی می‌کردند یا فقط طرفدار مواضع عراق بودند.[۳۲۳] .

سوریه و لیبی

در میان کشورهای عربی نخستین کشور حامی ایران از سال ۱۹۸۲، سوریه بود. در سال ۱۹۸۵ لیبی نیز با ایران یک پیمان استراتژیک منعقد کرد. به غیر از این دو کشور ایران متحد اصلی دیگری در منطقه نداشت.

ترکیه و الجزایر

ترکیه روابط گسترده‌ای با هردو کشور ایران و عراق داشت و الجزایر موضع بی‌طرف داشت.

اسرائیل

در طول جنگ ایران و عراق، ایران و اسرائیل روابط غیررسمی، راهبردی محدود ولی مخفیانه‌ای با یکدیگر داشتند.[۳۲۴][۳۲۵] با این وجود، اسرائیل در راستای سیاست موازنه قوا در جنگ ایران و عراق از نبرد فرسایشی دو دشمن سرسختش استقبال می‌کرد و مواضعی علیه هر دو طرف جنگ داشت.[۳۲۳] اسرائیل در ماجرای ایران کنترا به ایران مخفیانه اسلحه می‌فروخت و کار ناتمام نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در نابودسازی نیروگاه اتمی اوسیراک در «عملیات شمشیر سوزان» را با حمله هوایی به نیروگاه اتمی اوسیراک عراق در «عملیات اپرا» و نابودی برنامه اتمی عراق، تمام کرد.[۳۲۶] . در اوایل جنگ ایران و عراق از مناخم بگین، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، سؤال می‌شود که دربارهٔ آن جنگ چه نظری دارد؟ او در پاسخ گفته بود: «ما برای هر دو طرف آرزوی موفقیت داریم.»
اشاره ‌ای کنایه ‌آمیز به این‌که اسرائیل از نبرد فرسایشی دو دشمن سرسختش استقبال می‌کند.[۳۲۷] .

ابرقدرت‌ها

هماهنگ با کشورهای عربی، ابرقدرت‌ها نیز نه ‌تنها هیچ‌ گاه حمله عراق به ایران را محکوم نکردند[۳۲۸] بلکه حتی تا سال‌ها حاضر به محکوم کردن جنایات جنگی عراق نیز نشدند. برای نمونه با آنکه دولت ریگان دست‌کم از سال ۱۹۸۳ در مورد استفاده عراق از جنگ‌افزارهای شیمیایی اطمینان داشت ولی چشم خود را بر روی استفاده‌های مکرر بعدی عراق از گازهای شیمیایی بسته بود. چرا که به عقیده ریگان استفاده عراق از جنگ‌ افزارهای شیمیایی علیه هزاران رزمنده ایرانی، خطری به مراتب کمتر از سیاست صدور انقلاب از سوی ایران داشت.[۳۲۹] .

آمریکا

از بعد تاریخی، جنگ ایران و عراق در اواخر جنگ سرد و در دور دوم آن رخ داد.[۳۳۰] بیشتر سال‌های جنگ در دوره ریاست جمهوری رونالد ریگان سپری شد. در آن زمان دو دیدگاه اصلی در میان نظریه‌پردازان سیاسی آمریکا دربارهٔ ایران وجود داشت. دیدگاه نخست آن بود که ایران پس از سقوط شاه ازدست رفته است و باید به هر روش ممکن آن را بازگرداند. دیدگاه دوم این بود که در میان حاکمان ایران، علایق غرب‌گرایانه بیش از علایق چپ‌گرایانه مشاهده می‌شود. در طول هشت سال بعد، تغییرات موضع ایالات متحده در قبال ایران و جنگ به تناوب به قدرت گرفتن یکی از این دو دیدگاه بستگی داشت.[۳۳۱] . دونالد رامسفلد با صدام حسین در ۲۰ دسامبر ۱۹۸۳ ملاقات کردند.[۳۳۲] .

شوروی

شوروی نیز با آغاز جنگ برای مدتی حمایت تسلیحاتی از عراق را متوقف کرد؛ ولی به زودی به این فکر افتاد که با از سرگیری کمک تسلیحاتی به عراق، می‌تواند دوباره این کشور را به سوی خود جذب کند. از سوی دیگر شوروی به پول نقد نیاز داشت و عراق هم از فروش نفت درآمد مناسبی داشت؛ بنابراین انگیزه‌های اقتصادی مهمی در روابط شوروی با عراق در طول جنگ وجود داشت.[۳۳۳] از سوی دیگر اگرچه در اوایل جنگ روابط ایران و شوروی توأم با احترام بود ولی مسائلی مانند اشغال افغانستان توسط شوروی و دستگیری اعضای حزب توده توسط ایران گاهی باعث سردی روابط دو کشور بود. روشن است که ایران از روابط خوب میان شوروی و عراق نیز راضی نبود[۳۳۴] و شوروی نیز نگران قدرت گرفتن شیعیان عراق بود که توسط ایران حمایت می‌شدند. با این‌حال شوروی تلاش می‌کرد با بازگذاشتن درهای تجارت و ترانزیت کالا از طریق ایران، این کشور را راضی نگه دارد.[۳۳۵] در سال‌های اول شوروی با اعلام موضع بی‌طرفی از فروش مستقیم سلاح و جنگ‌افزار به عراق خودداری می‌کرد ولی اجازه می‌داد تا اردن اسلحه مورد نیاز عراق را خریداری و به دست عراق برساند. اردن این نقش خریدار ظاهری را در خریدهای مهم تسلیحاتی از چین، اسپانیا، بریتانیا و ایالات متحده نیز ایفا می‌کرد؛ ولی نقش اردن در جنگ ایران و عراق به همین‌جا خاتمه نمی‌یافت. تمامی بندرها و فرودگاه‌ها و سرزمین اردن بر روی کالاهای صادراتی و وارداتی به عراق باز بود. بندر عقبه در دریای سرخ در اختیار عراق بود تا کالاهای خود را صادر کند. ملک حسین نیز هم‌زمان به پایتخت‌های مختلف جهان سفر می‌کرد تا موضع عراق را دربارهٔ جنگ تشریح کند.[۳۳۶] .

حامیان عراق

در طول جنگ، عراقی‌ها توانستند از حدود ۲۳ کشور ابزارهای جنگی خریداری کنند که بیشتر آن از این کشورها خریداری شد:[۳۳۷] .

تحلیل جنگ

در پایان این تراژدی انسانی هشت ساله[۳۳۸] میان ایران و عراق، تغییر عمده ‌ای در ترکیب دو کشور به ‌وجود نیامده ‌بود. در پایان جنگ و در سال ۱۹۸۸ رهبران دو کشور روح ‌الله خمینی و صدام تکریتی همان کسانی بودند که هشت سال پیش نیز زمام امور را به دست داشتند و مرزهای دو کشور همان مرزهایی بود که هشت سال قبل هم بر آن‌ها توافق وجود داشت.[۳۳۹] .

حمله عراق به کویت

مقالهٔ اصلی: جنگ خلیج فارس

اقتصاد عراق پس از پایان جنگ به دلیل بدهی‌ها در وضعیت دشواری قرار داشت و صدام در طول سال ۱۳۶۸ تلاش کرد تا کویت را که از نظر مالی در جنگ به او کمک می‌کرد، متقاعد کند که بدهی‌های عراق را ببخشد چون اگر عراق در برابر ایران درنمی‌آمد ایران کویت را نیز اشغال می‌کرد، اما استدلال صدام گوش شنوایی پیدا نکرد. عراق همچنین به شدت به تصمیم اوپک برای کاهش تولید نفت و افزایش قیمت برای حل مشکلات اقتصادی خود نیاز داشت، در حالی که کویت با خواسته‌های عراق در این زمینه هم مخالفت می‌کرد. سپس، صدام کویت را به سرقت نفت عراق با استفاده از فناوری حفاری کج متهم کرد. صدام این مواضع را رفتار خصمانه دانست و توسط ۱۰۰۰۰۰ سرباز عراقی در ۱۱ مرداد ۱۳۶۹–۲ژوئیه ۱۹۹۰ به کویت حمله کرد. اشغالی که در نهایت پس از حدود شش ماه در فوریه ۱۹۹۱-بهمن ۱۳۶۹ با تشکیل ائتلاف توسط آمریکا متشکل از ۳۴ کشور که کشورهای عربی هم در آن شرکت داشتند به پایان رسید و عراق ۱۳ سال تحریم و مجبور به پرداخت غرامت به کویت شد.[۳۴۰] .

ضررهای کاهش قیمت نفت

مازاد نفت دهه هشتاد میلادی که به دلیل بحران انرژی دهه ۷۰ میلادی و عادت کردن مصرف‌کنندگان به صرفه جویی و بالابردن بازدهی آغاز شده بود با شروع جنگ ایران و عراق و نیاز به پول برای خرید سلاح تقویت شد. کشورهای منطقه مخصوصاً عربستان میزان زیادی از نفت را به بازار عرضه کردند که باعث کاهش قیمت نفت از ۳۵ دلار به ۱۰ دلار برای هر بشکه در سال ۱۹۸۶–۱۳۶۷ شد و ضررهای اضافی به صنایع نفت کشورهای منطقه تحمیل کرد.[۶۰][۶۱][۶۲][۶۳] .

مواد شیمیایی

سلاحهای شیمیایی علاوه بر آثار سوء کوتاه مدت و ظاهری با ایجاد جهشهای ژنتیکی در انسان، گیاه و حیوان اثرات جبران ناپذیر، پایدار و بلند مدتی بر نسلهای آینده دارند. یکی از تهدیدات مهم و پایدار زیست‌محیطی سلاحهای شیمیایی به خصوص در ایران را عمل نکردن برخی از بمب‌ها و باقی ماندن آن‌ها در طبیعت است. تالابهای هورالعظیم، هورالهویزه و دریاچه زریوار مریوان از جمله مناطق آلوده به بمب‌های عمل نکرده هستند که در صورت فعال شدن این بمبها، می‌توانند از طریق آب و خاک، زنجیره غذایی و محیط زیست را تحت تأثیر قرار داده و خطراتی افزون بر شرایط فعلی داشته باشند[۶۴] .

خشک شدن تالابها و ایجاد ریزگرد

خشک کردن نیزارها و هورهای جنوب عراق در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ نمونهای از هدف قرار دادن عامدانه اکوسیستم برای دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی دولت صدام حسین بوده است. این اتفاق در حالی که اثرات مستقیم و فوری بسیار گستردهای بر زندگی مردم عراق و منطقه داشته، دارای آثار دراز مدتی نیز مانند آلودگی هوا و آکندگی هوای منطقه و حتی بسیاری از شهرهای ایران از ریزگردهای معلق بوده است. تالاب بزرگ هورالعظیم را به دستور صدام حسین خشک کردن و متأسفانه نتیجه آن امروز تبدیل شدن بستر این تالاب به یکی از مهم‌ترین کانونهای تولید گرد و غبار در منطقه خاورمیانه است.[۶۴] .

نشت نفت خام به دریا

حملات به سکوهای نفتی باعث نشت گسترده نفت خام به دریا شد. میدان نوروز - میدان نفتی ابوذز- میدان نفتی دورود- میدان نفتی رشادت- میدان نفتی رسالت-میدان نفتی سلمان-میدان نفتی بهرگانسر-میدان نفتی هندیجان و سکوی بهره‌برداری نصر مورد حمله قرار گرفتند. فقط میدان نوروز که در مارس ۱۹۸۳ هدف حمله بالگردهای عراقی شد باعث نشت حدود ۵۰۰۰ بشکه در روز به دریا شد. تا سال ۱۹۸۵ که کارشناسان موفق به بستن چاه و خاموش کردن آتش شدند ۷۳۳٬۰۰۰ بشکه نفت خام به دریا نشت کرده بود.[۳۴۱] تخمین زده شده است که در مجموع حدود ۸۰ میلیون بشکه نفت وارد آبهای خلیج فارس گردید.[۶۶] .

مین‌های خنثی نشده

ایران با ۱۶ میلیون مین خنثی‌نشده، پس از کشور مصر دارای بیشترین زمین آلوده به مین در جهان است. چهل‌ودو هزار کیلومترمربع از خاک این کشور به انواع مین و مواد منفجره آلوده است و سالانه ده‌ها نفر از اهالی مناطق مرزی دچار مرگ و قطع عضو می‌شوند. عیسی بازیار از مین روب‌های حرفه ای در مورد این موضوع کتابهای متعددی تألیف کرده است از جمله «مین، قاتل خاموش ایرانیان» «مین، کابوس کودکان مرزنشین» «تا آخرین مین زمین» و کتاب «زندگی امن در کنار میدان مین» مجموعه دستورالعمل‌های مقابله با مین که به ‌طور مجانی در میان اهالی منطقه خود توزیع کرده است تا از حوادث کاسته شود.[۶۸] .

تحلیل نظامی جنگ

یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات استراتژیک عراق برای آغاز طولانی ‌ترین و خونین ‌ترین جنگ پس از جنگ جهانی دوم، ارزیابی نادرست از میزان توان دفاعی ایران بود. انگیزه سیاست خارجی عراق برای آغاز جنگ سیادت و رهبری بر اعراب بود. رایج‌ترین توضیح برای ناکامی عراق این است که این هدف جاه‌طلبانه با استراتژی جنگی عراق که تهاجم به خاک ایران بود تناسبی نداشت. شکست عراق در دستیابی به یک پیروزی قاطع و سریع نشان می‌دهد که شکاف بزرگی میان اهداف بلندپروازانه صدام حسین و محدودیت‌های نظامی این کشور وجود داشته است. به بیان عامیانه اشتباه عراق این بود که «لقمه ‌ای بسیار بزرگتر از دهانش» برداشته بود.[۳۴۲] . علی‌رغم مشکلات سازماندهی و هماهنگی، نیروی هوایی ایران در همان ابتدای جنگ به حکومت عراق نشان داد که نمی‌تواند منتظر یک پیروزی سریع و ارزان باشد. خلبانان ایرانی تلاش بیشتری در دفاع نسبت به همکاران عراقی خود نشان دادند و ضربات سنگینی به‌خصوص به تأسیسات نفتی شمال عراق و نزدیک کرکوک وارد کردند. خلبانان ایرانی که اغلب در آمریکا آموزش دیده ‌بودند، انگیزه و روحیه تهاجمی بیشتری برای قبول خطر داشتند. همچنین برد پرواز و قابلیت حمل مهمات اف-۴ فانتوم ۲های ایران از میگ‌های ۲۳ عراقی بیشتر بود؛ بنابراین در مجموع در نبرد هوایی، نیروی هوایی ایران نتایج بهتری از نیروی هوایی عراق به دست آورد.[۳۴۳] . در نبرد زمینی واکنش‌های ارتش عراق کند بود. در تمام حملات ایران، تنها واکنش نظامی و استراتژی جنگی عراق، تلاش برای عقب زدن نیروهای ایرانی با آتش مستقیم بود.[۳۴۴] در نبرد دریایی نیز ایران در ۵۲ روز ابتدای جنگ و طی عملیات مروارید، نیروی دریایی عراق را به کلی منهدم کرد و تا پایان جنگ برتری خود در خلیج فارس را حفظ نمود.[۳۴۵] .

هزینه‌ها و خسارت‌ها

بر اساس آمارهای بین‌المللی، جنگ عراق و ایران ۶۲۷ میلیارد دلار هزینه برای دولت ایران و ۵۶۱ میلیارد دلار هزینه برای دولت عراق به همراه داشت. همچنین هزینه بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ برای ایران ۶۴۴ و برای عراق ۴۵۲ میلیارد دلار برآورد می‌شود.[۵۹] در سال ۱۳۹۹ فرمانده ندسا گفت ایران در جنگ ۱۹٫۶ میلیارد دلار خرج کرد.[۳۴۶] . هزینه مالی مستقیم جنگ برای عراق شامل ۷۴ تا ۹۱ میلیارد دلار برای هدایت جنگ و ۴۱٬۹۴ میلیارد دلار واردات اقلام نظامی بود. ایران نیز حدود ۹۴ تا ۱۱۲ میلیارد دلار برای هدایت جنگ و ۱۱٬۲۶ میلیارد دلار برای واردات نظامی هزینه کرد. هزینه غیرمستقیم ناشی از کاهش درآمدهای نفتی و تولیدات کشاورزی دو کشور نیز حدود ۵۶۱ میلیارد دلار برای عراق و ۶۲۷ میلیارد دلار برای ایران برآورد شده است.[۳۴۷] برای تأمین بودجه جنگ از دستمزد یک روز فیش هر ماه کارگران ایران کم می‌شد.[۳۴۸]

تلفات انسانی

در طول جنگ ایران و عراق ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ انسان کشته و زخمی شدند که از این میان ۲۶۲٬۰۰۰ ایرانی و ۱۰۵٬۰۰۰ عراقی کشته شده ‌اند.[۳۴۹]

مجروحان ایران

نظام جمهوری اسلامی برای اشاره به مجروحان و معلولان جنگ و عملیات‌های نظامی و پلیسی از اصطلاح «جانباز» به جای «مجروح جنگی» استفاده می‌کند و این اصطلاح را به یک مفهوم اجتماعی تبدیل کرده است. استفاده عراق از بمب‌های شیمیایی، شکنجه اسرای ایرانی در اردوگاه‌های عراق، بمباران و موشک باران شهرها و روستاهای ایران سبب شد تا چند صد هزار نفر جانباز شوند که تعداد آنها بیش از ۵۵۰ هزار نفر تخمین زده شده است.[۳۵۰] در میان جانبازان افرادی دیده می‌شود که در جریان بمباران شیمیایی سردشت جانباز به دنیا آمده‌اند. اکثر جانبازان شیمیایی پس از تحمل رنج‌های و بیماری‌های فراوان از دنیا می‌روند در بین آنها جانبازان اعصاب و روان نیز دیده می‌شوند.[۳۵۱] فیلم‌های سینمایی مختلفی در باب جانبازان و زندگی آنان ساخته و کتب و آثار هنری مختلفی ارائه شده است؛ از جمله فیلم جانبازان، از کرخه تا راین، مجروح جنگی و گیلانه.

چرا ایران غرامت نگرفت

سعید محمودی، کارشناس حقوق بین‌الملل و استاد دانشگاه، در گفت‌وگویی اختصاصی با صدای آمریکا می‌گوید جهت دریافت غرامت، «باید به‌طور رسمی متجاوز تعیین شود. در مورد جنگ ایران و عراق، این امر از طرف شورای امنیت انجام نشد.»۱

به گفته آقای محمودی، در مورد جنگ عراق و کویت، شورای امنیت پس از گذشت چند ماه با صدور قطع‌نامه‌ای عراق را رسماً متجاوز اعلام کرد. وی با اشاره به این که این لزوماً شورای امنیت نیست که باید متجاوز را تعیین کند، به دو مورد استناد می‌کند. ۲

به گفته وی، در رای دیوان بین‌المللی لاهه در سال ۲۰۰۳ در قضیه سکوهای نفتی آمریکا و ایران، عراق به عنوان آغازگر جنگ معرفی شده است. در مورد دوم نیز در سال ۲۰۰۵، کوفی عنان، دبیرکل وقت سازمان ملل، به صورت رسمی اعلام کرد از دیدگاه «دبیرخانه شورای امنیت و او» دولت عراق متجاوز است. به گفته آقای محمودی، «اراده سیاسی ایران برای مطالبه غرامت اهمیتی محوری دارد.» چرا کویت توانست از عراق غرامت بگیرد اما ایران نگرفت؛ سعید محمودی توضیح می‌دهد ۳

از سوی دیگر ایرج همتی، نویسنده و پژوهشگر حوزه جنگ، به انصاف نیوز گفته است: «نه مقامات سیاسی و نه دیپلمات‌های کشور، از مرحوم هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس‌جمهور وقت گرفته تا علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه، کمال خرازی سفیر وقت ایران در سازمان ملل، و جانشین وی محمدجواد ظریف در هیچ متن مکتوب یا سخنرانی و گفت‌وگویی چیزی که نشان دهد آنها امید داشتند بند ۶ قطعنامه با مسئله غرامت پیوند بخورد نگفته‌اند. از میان آنها آقای خرازی صراحتاً در مصاحبه‌ای گفته است که با قطعنامه ۵۹۸ نمی‌توان از عراق غرامت گرفت.»۴

بعد از خروج آمریکا از برجام و از سرگیری تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران نخست‌وزیر وقت عراق، حیدر العبادی عنوان کرد: «ما مخالف وضع تحریم علیه ایران هستیم. اما بغداد به منظور حمایت از ملت عراق به این تحریم‌ها پایبند خواهد بود.»۵

پس از این بود که بحث دریافت غرامت دوباره مطرح شد و محمود صادقی، نماینده وقت مجلس شورای اسلامی در توییتی نوشت: «دولت عراق مطابق ماده ۶ قطعنامه ۵۹۸، مبلغ ۱۱۰۰ میلیارد دلار بابت غرامت خسارت مستقیم جنگ تحمیلی به ایران بدهکار است، دولت ایران با لحاظ تنگناهای مردم عراق در مطالبه این غرامت تعلل کرده است، اکنون نخست‌وزیر عراق به جای جبران، با تحریم‌های ظالمانه علیه مردم ایران همراهی می‌کند.»۶ در مقابل فائق الشیخ علی، نماینده وقت مجلس عراق خواستار پرداخت غرامت به کشته‌شدگان عراقی به دست القاعده از سوی ایران شد. ۷ ایرج همتی گفته است: «به گفته برخی صاحب‌نظران حقوق بین‌الملل، زبانی که در قطعنامه‌های مربوط به جنگ ایران و عراق به کار رفته نشان می‌دهد شورا [شورای امنیت سازمان ملل] قائل به تقسیم جنگ به دو دوره قبل و بعد از آزادی خرمشهر بود. در این صورت محاسبه غرامت و اعمال آن براساس دوره زمانی مسئولیت جنگ با پیچیدگی‌های حقوقی، فنی، و سیاسی زیادی روبرو می‌شد.»۸ همتی این را از دلایل احتمالی تصمیم اعضای شورای امنیت مبنی بر این که «از خیر آثار مستقیم مسئولیت جنگ بگذرند و جبران خسارت‌های جنگ را به کمک‌های بین‌المللی حواله دهند» دانسته است. ۹

اعتراض به فرماندهی ایران

بی‌بی‌سی فارسی در سپتامبر ۲۰۲۰ در فیلمی مستند با عنوان کودتای خزنده سپاه نوار ضبط شده اعتراض برخی فرماندهان سپاه تهران به فرمانده وقت سپاه محسن رضایی را منتشر کرد و نوشت هم فایل صوتی و هم متن پیاده شده فایل جلسه آذر ۶۳ که اخیراً در رسانه‌های حکومتی انتشار یافته ‌اند، دستکاری شده ‌اند.[۳۵۲] .

جنایت‌های جنگی

در طول جنگ، هر دو کشور ایران و عراق، یکدیگر را به نقض حقوق اسرای جنگی و شکنجه آنان متهم کرده و در این زمینه شکایاتی را به سازمان ملل ارائه نمودند.[۳۵۳] همچنین جنگ نفتکش‌ها در خلیج فارس خسارات جبران‌ناپذیری برجای گذاشت که سازمان ملل را نیز به واکنش وادار کرد.[۳۵۴] .

استفاده از جنگ‌افزار شیمیایی توسط عراق

بمباران شیمیایی سردشت، بمباران شیمیایی حلبچه، و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی

عراق از مواد شیمیایی که از مصر، برزیل، لوکزامبورگ، هند، آلمان، هلند، و سنگاپور دریافت می‌کرد و نیز از تجهیزات جانبی که از چین و ایتالیا و همچنین نیز اسپانیا وارد می‌کرد برای مونتاژ و کاربرد سلاحهای شیمیایی استفاده می‌کرد.[۳۵۵][۳۵۶][۳۵۷] . اولین استفاده از سلاح شیمیایی در اواخر مهر ۱۳۵۹ نوامبر ۱۹۸۰ توسط ارتش عراق برای مقابله با نیروهای ایران که به دلیل عدم آمادگی نظامی از موج انسانی استفاده می‌کردند از سلاح‌های شیمیایی ساخت عراق استفاده کرد.[۳۵۸] رفسنجانی در اول آذر ۱۳۶۱ می‌نویسد : محسن رضایی اطلاع داد که امروز صدامی‌ها در جبهه با گاز اشک آور و شیمیایی حمله کرده‌ اند. نیروهای ما کمی عقب نشسته‌اند ولی با حمله مجدد عراقیها را عقب رانده ‌اند… شروع حرکت خطرناکی است… باید برای دفاع از این سلاح خطرناک فکری بکنیم.[۳۵۹] . مسئولان ایران اولین گروه مصدومان شیمیایی را در مارس ۱۹۸۴ (اسفند ۱۳۶۲) به اتریش و سوئد اعزام کردند. در ۹ مارس ۱۹۸۴ اولاف پالمر نخست‌ وزیر سوئد از مصدومان شیمیایی ایرانی در بیمارستانی در استکهلم دیدار کرد.[۳۶۰] . بر اساس اسناد سیا در سال ۱۹۹۱، که از حالت طبقه ‌بندی خارج شده‌ اند، ایران در حدود ۵۰٬۰۰۰ مصدوم بر اثر استفاده عراق از چندین سلاح شیمیایی متحمل شده است.[۳۶۱] هرچند از آنجایی که برخی اثرات با گذشت زمان آشکار می‌شوند تخمین‌های کنونی این تعداد را بیش از ۱۰۰٬۰۰۰ مصدوم برآورد می‌کنند. در این تخمین سازمان سیا، جمعیت غیرنظامی آلوده شده ساکنان شهرهای مرزی یا فرزندان و بستگان مصدومان جنگی که بسیاری از آن‌ها دچار عوارض خونی، ریوی و پوستی شدند، لحاظ نشده است.[۳۶۲][۳۶۳] . بر اساس مقاله‌ ای که در سال ۲۰۰۲ در روزنامه استار- لجر منتشر شد، ۲۰٬۰۰۰ سرباز ایرانی در اثر گاز اعصاب جان باختند.[۳۶۴] عراق پیش از آغاز جنگ و در سال ۱۹۷۴، سابقه استفاده از تسلیحات شیمیائی علیه کردهای این کشور را در کارنامه خود داشت. زمانی که در ابتدای جنگ و در مهر ۱۳۵۹ ارتش عراق از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد واکنش ایران اعتراض به این اقدام غیرانسانی بود. رادیوی رسمی عراق این اتهام را انکار نمود؛ ولی در طول عملیات رمضان و خیبر بمب‍های شیمیائی تولید عراق که به کمک توپخانه و هواپیما فرو می‌ریخت به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفت. در واقع عراقی‌ها نه‌تنها خط دفاعی رزمندگان ایران را با سلاح‌های شیمیائی می‌شکستند، بلکه از طیف گسترده‌ای از این سلاح‌ها علیه شهروندان غیرنظامی نیز استفاده می‌کردند. از سال ۱۳۶۳ استفاده گسترده عراق از گاز اعصاب، گاز تاول‌زا و گازهای عامل خون آغاز شد. تنها در یکی از موارد استفاده عراق از این قبیل سلاح‌ها علیه شهروندان عراقی حامی ایران در اسفند ۱۳۶۶، متجاوز از ۵۰۰۰ نفر غیرنظامی کشته و ۷۰۰۰ نفر دیگر مجروح شدند. در مجموع عراق در ۳۷۸ مورد حمله شیمیایی در طول هشت سال جنگ با ایران، موجب کشته و زخمی شدن بیش از ۵۰۰۰۰ نفر شد.[۳۶۵] . در حالی که تجهیزات و مواد مورد نیاز برای تولید سلاح‌های شیمیایی عراق به وسیله اروپای غربی، شوروی و ایالات متحده تأمین می‌شد و در اختیار این کشور قرار می‌گرفت،[۳۶۶] سخنگوی وزارت امور خارجه دولت ایالات متحده از استفاده عراق از این جنگ‌افزارها «ابراز تاسف» می‌کرد.[۳۶۷] بر اساس اسناد افشا شده CIA دولت آمریکا با در اختیار قرار دادن اطلاعات به صدام او را به ‌طور گسترده در حملات شیمیایی یاری کرده است. به دنبال اینکه ایران توانست حفره ای در خطوط دفاعی عراق پیدا کند که با استفاده از آن بتواند بصره را فتح کند و احتمال سقوط ارتش عراق وجود داشت، ریگان رئیس‌جمهور وقت آمریکا در پاسخ به گزارش سیا نوشت: پیروزی ایران غیرقابل قبول است. آمریکا تصاویر ماهواره ای دقیق از تحرکات نیروهای ایرانی را به ارتش عراق ارائه کرد. طبق اسناد اطلاعات ارائه شده به قدری دقیق بود که به عنوان بسته‌های هدف‌ گیری یاد می‌شد. آمریکا چگونگی استفاده از سلاح‌های شیمیایی را هم به عراق آموزش داد. در یکی از گزارش‌های سیا آمده است: «اگر عراقی‌ها مقادیر زیادی گاز خردل تولید کنند به قطع از آن علیه ایران استفاده می‌کنند.»[۸۳] . مواد اولیه و تجهیزات تولید از منابع مختلفی تأمین شدند. دولت عراق توان بومی گسترده‌ای برای ساخت سلاح داشت. علائم موجود روی بقایای بسیاری از بمب‌هایی که در حلبچه پیدا شده‌اند، نشان می‌دهد که ساخت اتحاد شوروی سابق بوده‌اند. داده‌های موجود از مشارکت ۸۵ شرکت آلمانی، ۱۹ شرکت فرانسوی، ۱۸ شرکت بریتانیایی و ۱۸ شرکت آمریکایی حکایت دارند.[۳۶۸] . در نقطه مقابل، یک پژوهش سازمان ملل نشان داد که هیچ گزارش معتبری که نشان دهد ایران نیز در طول این جنگ سلاح‌های شیمیائی را به کار گرفته باشد وجود ندارد؛ بنابراین هرگونه اتهام در این مورد ضد ایران صرفاً در حد ادعا باقی‌ماند.[۳۶۹] . مناطق و شهرهایی که عراق بر روی آن‌ها بمب‌های شیمیایی انداخت: مناطق عملیاتی شمال غرب عملیات والفجر ۲ ، روستاهای مجاور و حاج عمران[۳۷۰] . مریوان . بانه و روستاهای مجاور . پیرانشهر . نودشه . سردشت . طلائیه . جزایر مجنون[۳۷۱]

درگیری شهرها

حمله عراق به مناطق مسکونی و غیرنظامی از روز سوم جنگ شروع شد. شهر اهواز اولین هدف غیرنظامی در جنگ بود که در ۲ مهر ۱۳۵۹ توسط نیروی هوایی عراق بمباران شد. در طول جنگ دزفول نیز مورد بمباران و موشک باران شهرشان بودند، اولین بار در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۵۹ مورد هجوم ۴ فروند میگ عراقی واقع شدند. در این حمله ۷۰ نفر ساکنان شهر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی و خسارات فراوانی به تأسیسات شهری وارد شد. با این‌حال نیروهای نظامی ایران تا خرداد ۱۳۶۳ از بمباران مناطق مسکونی عراق خودداری کردند. شورای امنیت که طی سه سال گذشته موضع سکوت داشت، برای نخستین ‌بار تنها چند روز بعد و در یکم تیر ۱۳۶۳ از طرفین درخواست کرد تا از بمباران مناطق غیرنظامی دست بردارند. با این حال عراق همچنان به بمباران شهرهای بزرگ ایران ادامه داد.[۳۷۲] در پاسخ به حملات عراقی‌ها به مناطق مسکونی، ایران نیز برخی شهرهای عراق را مورد حمله هوایی، موشکی و توپخانه‌ای قرار داد که شدیدترین آن شهر بصره بود. در زمستان ۱۳۶۵ جنگ شهرها توسط عراق وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره که ۲۲ روز به طول انجامید، بیش از ۳۰۰۰ ایرانی غیرنظامی کشته و بیش از ۱۱۰۰۰ نفر مجروح شدند. عراق در طول این مدت اهدافی مانند مدارس و بیمارستان‌ها را هدف موشک‌های خود قرار داده بود؛ ولی مهم‌ترین دوره جنگ شهرها از دهم اسفند ۱۳۶۶ تا یازدهم اردیبهشت ۱۳۶۷ به طول انجامید و طی آن بیش از ۱۲ هزار غیرنظامی شامل کودکان و سالخوردگان کشته و متجاوز از ۵۳ هزارنفر مجروح شدند. عراق آغازگر تمامی دوره‌های جنگ شهرها بود.[۳۷۳]

استفاده از کودک سرباز

از روح‌ الله خمینی در مورد شرکت در جبهه در سال ۱۳۶۱ استفتاء شد. سؤال ۶۱۹۹: آیا برای رفتن به جبهه اجازهٔ والدین شرط می‌باشد یا خیر؟ جواب: مادامی که جبهه‌ها نیاز به نیرو دارد و از طرف مسئولان اعزام نیرو اعلان کفایت نشده شرکت در جبههٔ دفاع بر بالغین (۱۴ سال و شش ماه شمسی یا ۱۵ سال قمری) واجب است و اجازهٔ والدین شرط نیست.[۳۷۴]‏[۳۷۵] . ۹۵۰۰۰ کودک سرباز ایرانی در طول جنگ کشته شدند که اکثراً بین ۱۶ تا ۱۷ سال سن داشتند و معدودی نیز دارای سنی کمتر از ۱۶ سال بودند.[۳۷۶][۳۷۷] یک منبع تخمین می‌زند که ۳ درصد از تلفات جنگ ایران و عراق زیر ۱۴ سال بودند.[۳۷۸] . البته عده ‌ای (تعداد نامعلوم) از پسران مثل محمدحسین فهمیده، بدون اطلاع والدین خود تحصیل را ترک کردند و در جنگ ایران و عراق شرکت کردند. افسران عراقی ادعا می‌کردند که آنها گاهی کودکان سرباز ایرانی را تا سن هشت سالگی اسیر کردند.[۳۷۹] . بیانیه حقوق کودک سازمان ملل هر انسان زیر ۱۸ سال را کودک محسوب می‌کند.[۳۸۰] . اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی رم سال ۲۰۰۲ (A/CONF.183/9)" استفاده مستقیم از کودکان زیر ۱۵ سال در درگیری‌های مسلحانه را منع و آن را جنایت جنگی می‌شناسد.[۳۸۱] .

تقویم دفاع مقدس

31شهریور/59 آغازجنگ تحمیلی با تهاجم نظامی رژیم بعث عراق به جمهوری اسلامی ایران - آغازهفته ی دفاع مقدس

جنگ عراق علیه ایران 2887 روز به طول انجامید که طی آن هزار روز نبرد فعال صورت گرفت که 793 روز حمله از سوی نیروهای ایرانی و 207 روز از سوی ارتش متجاوز عراق بوده است. در طول جنگ شمار381 هزار و 680 نفر از نیروهای دشمن کشته یا زخمی شدند و 72 هزار نفر به اسارت نیروهای ایران در آمدند. در این 8 سال 371 فروند هواپیما و 82 فروند هلی کوپتر دشمن منهدم شد.1700دستگاه تانک و نفربر،480 قبضه توپ و سه هزار و 363 دستگاه خودرو نظامی به غنیمت ایران در آمد و 5758 دستگاه تانک و نفربر،532 قبضه توپ و 5152 دستگاه خودرو نظامی دشمن منهدم شد. جانفشانی نیروهای ایران سبب شد تا ذخایر ارزی عراق که در ابتدای جنگ حدود30 میلیارد دلار بود، پس از شکست آنها در عملیات آزاد سازی خرمشهر به صفر برسد و پس از پایان جنگ این کشور بیش از 70 میلیارد دلار بدهی داشته باشد.

فروردین

1 فروردین/61 عملیات فتح المبین -غرب رودخانه ی کرخه، غرب دزفول وشوش و منطقه ی عمومی غرب رودخانه ی کرخه 6 / فروردین/66 پایان عملیات کربلای 5 6 / فروردین/67 عملیات بیت المقدس 4 - منطقه عمومی دربندیخان واقع در سلیمانیه عراق 7 / فروردین/61 آغازمرحله یپایانی عملیات فتح المبین 8 / فروردین/61 پایان پیروزی مرحله چهارم عملیات فتح المبین-انهدام سپاه چهارم عراق در جبهه شمال خوزستان ورسیدن به مرز فکه – العماره 15 / فروردین/60 عملیات محور کرخه – دزفول 18 / فروردین/64 شهادت سردار ولی ا...چراغچی جانشین لشگر 5 نصر د رعملیات بد ر منطقه ی جزیره ی مجنون 18 / فروردین/66 سالروزعملیات کربلای 8 درمنطقه ی شرق بصره 19 / فروردین/59 شهادت آیت ا... سیدمحمدباقرصدروخواهرایشان بنت الهدی توسط حکومت بعث عراق19 / فروردین/67 انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلامی 20 / فروردین/59 قطع رابطه ی سیاسی ایران وآمریکا 20 / فروردین/62 عملیات والفجر 1 درشمال غرب فکه 20 / فروردین/66 عملیات کربلای 9 درمنطقه ی قصرشیرین 20 / فروردین/72 سالروزشهادت هنرمند بسیجی سیدمرتضی آوینی 21 / فروردین/78 شهادت امیر سپهبدعلی صیادشیرازی 22 / فروردین/67 عملیات بیت المقدس 5 منطقه عمومی پنجوین عراق 25 / فروردین/60 عملیات در محور شوش 25 / فروردین/66 عملیات نصر 1 در غرب بانهدر داخل خاک عراق 25 / فروردین/66 عملیات فتح 5 در منطقه ی چوارته وماووت از استان سلیمانیه عراق 29 / فروردین/60 روزارتش جمهوری اسلامی ایران ونیروی زمینی 30 / فروردین/66 عملیات کربلای 10 درمنطقه ی عمومی ماووت عراق

اردیبهشت

5 اردیبهشت/59 شکست حمله نظامی آمریکا به ایران در طبس در اثر طوفان شن 8 / اردیبهشت/60 شهادت سروان خلبان علی اکبرشیرودی 10 / اردیبهشت/61 آغازعملیات بیت المقدس - غرب کارون، جنوب غربی اهوازوشمال خرمشهر 25 / اردیبهشت/60 عملیات شهید فضل ا...نوری - تپه های مودنی -مدن- شمال آبادان 26 / اردیبهشت/65 حمله ی ارتش عراق به مهران واشغال این شهر 27 / اردیبهشت/65 عملیات بیت المقدس 6 _منطقه ی عمومی سلیمانیه عراق 31 / اردیبهشت/60 عملیات امام علی 31 / اردیبهشت/60 عملیات در محور شوش 31 / اردیبهشت/60 عملیات حضرت مهدی عج -ارتفاعات ا...اکبر شمال سوسنگرد 31 / اردیبهشت/61 شهادت سردار سرتیپ پاسدار محمدمهدی خادم الشریعه، اولین فرماندهی تیپ امام رضاع خرداد 1 / خرداد/59 آغازمحاصره اقتصادی جمهوری اسلامی ایران توسط آمریکا 3 / خرداد/61 فتح خرمشهر درعملیات بیت المقدس - روزمقاومت وپیروزی 12 / خرداد/79 درگذشت آزاده ی مقاوم، نماینده ولی فقیه درامورآزادگان، حجه الاسلام والمسلمین سید علی اکبرابوترابی وپدربزرگوارشان 13 / خرداد/66 عملیات نصر 2، منطقه ی میمک 17 / خرداد/64 عملیات ایذائی ظفر 1، جزیره ی مینو 20 / خرداد/60 عزل بنی صدر ازفرماندهی کل قوا به فرمانحضرت امام ره 21 / خرداد/60 عملیات فرمانده کل قوا خمینی روح خدا - شرق کارون و جنوب دارخوین 23 / خرداد/67 عملیات بیت المقدس 7-منطقه عمومی شلمچه عراق 24 / خرداد/64 عملیات قدس 1- منطقه هور الهویزه وشرق رود خانه دجله عراق 27 / خرداد/66 عملیات فتح 6 - منطقه عمومی شمال اربیل عراق 27 / خرداد/66 عملیات نصر 3 - جنوب دهلران 31 / خرداد/60 شهادت سردار رشیداسلام دکترمصطفی چمران 31 / خرداد/66 عملیات نصر 4- استان سلیمانیه عراق

تیر

3 تیر/66 عملیات نصر 5، جنوب غربی سردشت در منطقه مرزی شمال عراق 4 / تیر/64 عملیات قدس 2، منطقه هورالهویزه عراق 4 / تیر/67 حمله گسترده ی ارتش عراق درجبهه جنوب وبازپس گیری جزایر مجنون و منطقه ی شمالی کوشک 5 / تیر/64 عملیات(ایذائی ) ظفر 2، منطقه ی پنجوین عراق 7 / تیر/64 عملیات(ایذائی) ظفر3 -شمال غرب کشور 7 / تیر/66 عملیات فتح 7، منطقه حلبچه، شانه دری، اربت درشمال عراق 8 / تیر/66 بمباران شیمیائی سردشت - روزملی مبارزه با سلاحهای شیمیائی ومیکروبی 10 / تیر/64 عملیات(ایذائی) ظفر 4 منطقه فکه 10 / تیر/65 عملیات کربلای 1 – مهران 11 / تیر/60 عملیات پارتیزانی روح ا... وآزادسازی منطقه مرزی نوسود 12 / تیر/67 سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو آمریکائی در خلیج فارس وشهادت 298سرنشین غیر نظامی آن 14 / تیر/61 ربوده شدن حاج احمدمتوسلیان وهمراهانش توسط عناصروابسته به رژیم صهیونستی درلبنان 18 / تیر/59 کشف شبکه کودتای آمریکائی - نقاب - درپایگاه شهیدنوژه همدان 19 / تیر/64 عملیات قدس 3، جنوب دهلران 23 / تیر/64 آغازمرحله ی یکم عملیات قادردر جبهه ی شمال غرب-محور سیدکان 23 / تیر/61 عملیات رمضان شرق بصره 24 / تیر/66 حمله ی هوائی جنگنده های عراقی به سکوی نفتی ومیدان نفتی رشادت 25 / تیر/61 آغازمرحله ی دوم عملیات رمضان درمنطقه ی شرق کانال پرورش ماهی 26 / تیر/66 قطع رابطه ی سیاسی فرانسه باایران در پی سالها حمایت مالی ونظامی ازرژیم متجاوزعراق 27 / تیر/67 پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد از سوی جمهوری اسلامی ایران 28 / تیر/66 عملیات فتح 8 - شهراتروش درشمال استان موصل عراق 29 / تیر/62 عملیات والفجر 2 درمنطقه ی حاج عمران 29 / تیر/ تصویب قطعنامه 598 درشورای امنیت ملل متحد66 30 / تیر/61 آغازمرحله ی سوم عملیات رمضان

مرداد

1 مرداد/65 عملیات قدس 4- منطقه ی جنوب شرق عماره عراق هورالهویزه 1 / مرداد/67 اشغال شهرگیلان غرب توسط ارتش متجاوز عراق 2 / مرداد/67 عملیات غدیر در جبهه ی غرب خرمشهروشلمچه ایران 2 / مرداد/67 عملیات دفع مجدد متجاوزازمرزهای جنوبی پس ازپذیرش قطعنامه 598، منطقه خرمشهر، پادگان حمیدوایستگاه حسینیه 3 / مرداد/67 تهاجم وپیشروی مشترک منافقین وارتش عراق از محور سرپل ذهاب 5 / مرداد/67 عملیات پیروزمندانه ی مرصاد درمنطقه غرب کشور، کرند،اسلام آباد علیه منافقین متجاوز 5 / مرداد/60 عملیات محدود رمضان در محور حمیدیه، کرخه نور 6 / مرداد/61 آغازمرحله پنجم عملیات رمضان درمحور شمال پاسگاه زید 7 / مرداد/62 عملیات والفجر 3،منطقه عملیاتی مهران 10 / مرداد/66 عملیات نصر6، درمنطقه ی میمک 10 / مرداد/67 فرارمفتضحانه ی ارتش عراق به پشت مرزهای بین الملل در جنوب 14 / مرداد/66 عملیات نصر 7 - غرب سردشت 15 / مرداد/66 شهادت سرلشگرخلبان عباس بابائی فرمانده نیروی هوائی ارتش ج.ا.ایران 15 / مرداد/61 عملیات ثارالله، درمنطقه ی قصرشیرین 16 / مرداد/64 عملیات قدس 5، درمنطقه عملیاتی غرب هورالهویزه 18 / مرداد/66 عملیات فتح 9 در منطقه عملیاتی خرمال ازاستان سلیمانیه عراق -شمال کردستان 24 / مرداد/67 پذیرش قرارداد 1975الجزایر ازسوی عراق 24 / مرداد/64 عملیات عاشورای 2- منطقه چنگوله جنوب مهران 25 / مرداد/64 عملیات عاشورای 3 درمنطقه ی عملیاتی شمال فکه 26 / مرداد/69 آغازبازگشت آزادگان دفاع مقدس به میهن اسلامی 26 / مرداد/58 حماسه خونین پاوه 29 / مرداد/67 آغازآتش بس رسمی ایران وعراق

شهریور

10 شهریور/65 عملیات کربلای 2- منطقه حاج عمران عراق 11 /شهریور/65 شهادت سرلشگرمحمود کاوه فرمانده لشگر ویژه شهدا 11 /شهریور/65 عملیات کربلای 3،شمال غربی خلیج فارس ترمینال نفتی الامیه والبکر 11 / شهریور/60 عملیات در محورشحیطیه، غرب ارتفاعات ا...اکبر 13 / شهریور/66 عملیات نامنظم فتح10، شمال شرق استان اربیل عراق 18 / شهریور/64 عملیات قادر، غرب اشنویه وارتفاعات کلاشین در داخل خاک عراق 26 / شهریور/61 عملیات حسین بن علی (ع)، در منطقه ی عملیاتی میمک 27 /شهریور/66 عملیات نامنظم ظفر 1،عمق 200کیلومتری استان دهوک واستان سلیمانیه عراق /27 شهریور/60 عملیات شهید مدنی، منطقه ی عملیاتی سوسنگرد 28 /شهریور/60 آزادی سوسنگرد، پس از یک سال محاصره 30 / شهریور/66 تهاجم هلی کوپتر های آمریکائی به کشتی تجاری ایران درخلیج فارس 31 / شهریور/59 آغازجنگ تحمیلی با تهاجم نظامی رژیم بعث عراق به جمهوری اسلامی ایران - آغازهفته ی دفاع مقدس

مهر

5مهر/60 شکسته شدن حصرآبادان درعملیات ثامن الائمه علیه الاسلام بارمز "نصر منالله وفتح قریب" 8 / مهر/60 شهادت سرداران شهید اسلام: فلاحی، فکوری، نامجو،کلاهدوزوجهان آرا در سانحه ی سقوط هواپیمای ارتش 9 / مهر/61 عملیات مسلم بن عقیل غرب سومار -ارتفاعات مسلط برمندلی 12 / مهر/66 عملیات نامنظم ظفر 2شهر کوی ازتوابع استان کرکوک عراق 16 / مهر/66 بمباران شیمیائی شهرسومار توسط رژیم جنایکارصدام 16 / مهر/66 حمله هلی کوپترهای آمریکائی به قایق های گشتی سپاه پاسدارن درخلیج فارس 19 / مهر/65 عملیات نامنظم فتح 1، منطقه ی کرکوک واقع در عمق 150کیلومتری داخل خاک عراق 25 / مهر/63 عملیات میمک -ارتفاعات منطقه مرزی /27 مهر/62 والفجر4- شمال مریوان ومنطقه عمومی پنجوین دردره شیلر درداخل خاک عراق 30 / مهر/64 عملیات عاشورای 4-غرب دریاچه امالنعاج درهور الهویزه

آبان

8 آبان/59 شهادت محمد حسین فهمیده، دانش آموزبسیجی - روزنوجوان - روزبسیج دانش آموزی 8 / آبان/65 عملیات نامنظم فتح 2 -منطقه دوکان در شمال شرقی عراق 10 / آبان/61 عملیات محرم، درمناطق عملیاتی شرهانی،زبیدات، بیات، غرب عین خوش و جنوب شرقی دهلران 12 / آبان/59 اسارت محمد جوادتندگویان، وزیر نفت دولت شهیدرجائی وهمراهان درمناطق عملیاتی جنوب 24 / آبان/65 عملیات نامنظم فتح 3، منطقه زاخو ودهوک در عمق 300کیلومتری شمال عراق 25 / آبان/59 سالروزشهدای پاسدارسوسنگرد 25 / آبان/66 عملیات نامنظم ظفر 3، در منطقه دربندی خان عراق در جنوب استان سلیمانیه عراق وبخش سنگاوا ازاستان کرکوک 28 / آبان/66 عملیات نامنظم ظفر 4، درعمق 250 کیلومتری استان دهوک عراق 29 / آبان/66 عملیات نصر 8، منطقه عملیات ی ماووت ازاستان سلیمانیه عراق

آذر

1 آذر/66 عملیات نصر 9 - منطقه حاج عمران عراق 5 / آذر/58 تشکیل بسیج مستضعفین، ارتش بیست میلیونی به فرمان امام خمینی ره - روزبسیج مستضفین 8 / آذر/60 عملیات طریق القدس، منطقه ی عملیات ی عمومی غرب شهرستان سوسنگرد ومنطقه عمومی بستان 17 / آذر/63 شهادت مهدی زین الدین فرمانده ی لشگر 17علی ابن ابیطالب ع 18 / آذر/70 معرفی رژیم عراق به عنوان آغازگر جنگ علیه ایران از سوی سازمان ملل متحد /18 آذر/59 شهادت سرگرد خلبان احمد کشوری 20 / آذر/60 عملیات مطلع الفجر، منطقه گیلان غرب وسرپل ذهاب 28 / آذر/61 اولین حمله موشکی رژیم صدام به شهرقهرمان پروردزفول

دی

3 دی/65 عملیات کربلای 4، درمنطقه ی غرب اروند رود جنوب خرمشهردر غرب جزیره ی مینو 12 / دی/60 عملیات محمد رسول ا... صدر منطقه ی عملیاتی غرب نوسود 15 / دی/73 شهادت تیمسارسرلشگرستاری، فرمانده نیروی هوائی وتنی چند از دیگرفرماندهان ارشد این نیرو درسانحه ی سقوط هواپیما 16 / دی/59 شهادت حماسی شهدای هویزه به فرماندهی سید حسین علم الهدی 19 / دی/65 آغازعملیات عظیم کربلای 5 درمنطقه عمومی شلمچه وشرق بصره 22 / دی/66 عملیات نامنظم ظفر 5، عمق 200 کیلومتری استانهای کرکوک، دهوک ودیاله ی عراق 23 / دی/65 عملیات کربلای 6، شمال سومار 26 / دی/66 آغازعملیات دلیرانه ی بیت المقدس 2در منطقه ی سلیمانیه وماووت عراق

بهمن

9 بهمن/61 شهادت حسن غلامحسین افشردی جانشین فرماندهی نیروی زمینی سپاه ودکتر مجیدبقائی فرمانده قرارگاه کربلا درمنطقه فکه 18 / بهمن/61 عملیات والفجرمقدماتی -منطقه فکه وچزابه 20 / بهمن/64 آغازعملیات والفجر 8- مصب اروند 21 / بهمن/62 عملیات تحریر القدس در منطقه ی دربندی خان 21 / بهمن/65 عملیات نامنظم فتح 4، در منطقه یعمومی رواندوز- دیانا- در عمق هفتادکیلومتری داخل خاک عراق 27 / بهمن/62 عملیات والفجر 5 حدفاصل مهران ودهلران، چنگوله

اسفند

1 اسفند/64 حمله 2جنگنده عراقی به هواپیمای مسافربری و شهادت 40تن ازنمایندگان مجلس ومسئولان از جمله حجه الاسلام محلاتی 1 / اسفند/60 عملیات مولای متقیان درمنطقه ی چزابه 2 / اسفند/62 عملیات والفجر 6 درجنوب دهلران 3 / اسفند/62 آغازعملیات خیبربا رمز "یارسول الله" درهورالهویزه وجزایرمجنون - روز تجلیل از اسرا ومفقودان 5 / اسفند/64 عملیات والفجر 9 درمنطقه ی عملیاتی شرق چوارته ی عراق 5 / اسفند/66 عملیات نامنظم ظفر 6منطقه ی عمومی سنگاودر شرق استان کرکوک عراق 8 / اسفند/65 شهادت حاج حسین خرازی فرمانده ی لشگر امام حسین ع 10 / اسفند/66 آغازحملات وحشیانه ی موشکی متجاوزان بعثی عراق 12 / اسفند/65 عملیات کربلای 7 درمنطقه ی عملیاتی حاج عمران عراق 17 / اسفند/62 شهادت سرلشگر پاسدارحاج محمدابراهیم همت فرمانده دلیر لشگر 27محمد رسول ا...ص 17 / اسفند/62 حملات موشکی عراق به شهرها ی دزفول، خرم آباد ومسجدسلیمان 19 / اسفند/63 عملیات بدر، شرق رودخانه ی دجله ی عراق 22 / اسفند/58 سالروزصدور فرمان امام خمینی ره مبنی برتاسیس بنیاد شهیدانقلاب اسلامی- روز بزرگداشت شهدا 23 / اسفند/66 عملیات نامنظم ظفر7، شرق استان سلیمانیه عراق 24 / اسفند/66 عملیات بیت المقدس 3، منطقه ی عمومی سلیمانیه ی عراق 24 / اسفند/60 عملیات ام الحسنین- منطقه کرخه نور 25 / اسفند/66 عملیات والفجر 10، منطقه عمومی حلبچه ی عراق 26 / اسفند/59 عملیات امام مهدی عج، درمنطقه ی عملیاتی غرب سوسنگرد /28 اسفند/66 بمباران شیمیائی شهرحلبچه عراق توسط رژیم بعث عراق

یاد آن آزادگانِ نامدار - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

هفته یِ جنگ ودفاع ازمیهن است - هفته كوبیدن اهریمن است. هفته یِ جنگ و دفاع ازدین بود - چون دفاع ازجمله آئین بود. هفته یِ جنگ و دفاع ازانقلاب - خاطراتش هست در صدها ...

مهر ۱۴۰۰ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

هفته دفاع مقدس، مزین به نام و یاد شهیدان عالیمقام است. فداکاری مخلصانه‌ی آنان و دیگر ایثارگران، پیروزی را به ملت ایران هدیه کرد و خون مطهّر آنان ...

ویژه نامه هفته دفاع مقدس - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

شعر : هفته جنگ ودفاع ازميهن است · تصاوير ويژه دفاع مقدس · دفاع مقدس؛ مايه رشد و بالندگي جامعه ايران · جنگهاي صدر اسلام · جنگ‌ مشروع‌ در راه‌ خدا و عنوان‌ يكي‌ از ...

شهریور ۱۴۰۰ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

آغاز هفته دفاع مقدس : 31 شهريور سالروز شروع جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، به عنوان آغاز هفته دفاع مقدس نامگذاري شده است. دوران ...

هفته جنگ ودفاع ازميهن است - هفته كوبيدن اهريمن است

هفته جنگ ودفاع ازميهن است. هفته جنگ ودفاع ازميهن است - هفته كوبيدن اهريمن است. هفته جنگ و دفاع ازدين بود - چون دفاع ازجمله آئين بود.

شهریور ۱۴۰۱ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

آغاز هفته دفاع مقدس : 31 شهريور سالروز شروع جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، به عنوان آغاز هفته دفاع مقدس نامگذاري شده است. دوران ...

شهریور ۱۴۰۲ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

آغاز هفته دفاع مقدس. 31 شهريور سالروز شروع جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، به عنوان آغاز هفته دفاع مقدس نامگذاري شده است. دوران هشت ...

حماسه پايداری-حضور معنوی امام رضا(ع) در فضای دفاع‌مقدس

حضور معنوی امام رضا(ع) در فضای دفاع‌مقدس. حماسه دفاع‌مقدس با سیره و سنت اهل بیت و ائمه اطهار(ع) پیوندی محکم داشته است و همین ریشه و پیوند سبب فتح‌الفتوح‌های ...

روز مقاومت و پيروزي (3خرداد) - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

در تقویم هشت ساله دفاع مقدس، سوم خرداد را می توان به یادماندنی ترین و ماندگارترین روز دانست که در این روز حماسی و ماندگار در تاریخ پر افتخار ...

​ رهبر انقلاب: الان می‌گویند شما به فلان‌جا موشک و پهپاد دادید اما زمان ...

به گزارش اصلاحات نیوز؛ در پنجمین روز از هفته دفاع مقدس، جمعی از پیشکسوتان و فعالان عرصه جهاد و مقاومت صبح امروز – چهارشنبه ۴ مهر ۱۴۰۳- با ...

8 سال دفاع برای 80 سال امنیت

گفت وگو با سرلشکر رحیم صفوی درباره آغاز جنگ، سقوط و آزاد سازی خرمشهر و بازگشت آمریکا به برجام. 8 سال دفاع برای 80 سال امنیت.

کارت ایثار رزمندگان رونمایی شد

خبرگزاری میزان- همزمان با هفته دفاع مقدس کارت ایثار رزمندگان با حضور سرلشکر «محمد باقری» رئیس ستادکل نیرو‌های مسلح رونمایی شد.

حماسه پايداری - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

هفته دفاع مقدس یادآور دلاورمردی خلبانان شجاع و دلاور نیروی هوایی در ... هفته دفاع مقدس یعنی همه ما از هر قوم و قبیله، دین و مذهب و از ...

پلاک عزت - بخوانیم و لبخند بزنیم - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

هفته ای یک تا دوبار به منزل سر می زد .زمان خداحافظی سه بار برگشت وبه شما نگاه کرد .وقتی می خواستند خبر شهادتش را بدهند، اول گفتند مجروح و به مشهد منتقل شده است ...

دیدار خانواده‌های شهدا با رهبر انقلاب - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

دیدار خانواده‌های شهدا با رهبر انقلاب. رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح امروز در دیدار صدها نفراز پدران،‌ مادران، همسران و فرزندان شهدا، شهیدان ...

خرمشهر | یادگاری با عظمت از هشت سال دفاع مقدس

سوم خرداد ماه سال 61 از آن روزهایی است که تا ابد در یاد و خاطره هر ایرانی خواهد ماند. روزی که خرمشهر عزیزمان در شرایطی بسیار سخت پس از 578 روز ...

آغاز عمليات والفجر 2 29تیر1362ش

عمليات والفجر ۲ از سلسله‌ عمليات‌هاي والفجر، در ۲۹ تيرماه ‌۱۳۶۲ش در منطقه‏ي‌ مرزي‌ پيرانشهر و بلندي‌هاي‌ حاج‌عمران در شمال‌ غربي‌ ايران، توسط‌ يگان‌هاي‌ سپاه‌ ...

حماسه پايداری-دانشجویان دانشگاه افسری حماسه آفرینان بی ادعا

نهم بهمن ماه مصادف است با شهادت جوانی که رهبر معظم انقلاب از او تعبیر به «استراتژیست نظامی» کرده است.

فرهنگ جهاد و شهادت 2

... دفاع مقدس یکی از راههای اشاعه و ترویج فرهنگ عاشورایی است. و همچنین فرمانده سپاه جوادالائمه (ع) خراسان‌شمالی خاطر نشان کرد: هفته. کاروان اسارت; 11 محرم روز ...

در لباس سربازی - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

مجموعه لوح «در لباس سربازی» یک روایت تصویری ویژه از حضور حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در جبهه‌ها و ملاقات با فرماندهان و شهدای دفاع مقدس است که براساس خاطرات ...

خط حزب‌الله ۴۰۲ | جاودانگی اسلام به برکت عاشورا

چهارصد و دومین شماره هفته‌نامه‌ خط‌حزب‌الله، با عنوان «جاودانگی اسلام به برکت عاشورا» منتشر‌ شد. ... خط حزب‌الله به مناسبت ایام محرم، نگاهی به ثمرات و نتایج قیام ...

فهرست وبلاگ اشعار باقری سروده های حجت الاسلام باقری پور

هفته دفاع مقدس *** دهه فجر. اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: اشعار ... راهیان نور جلوه‌ ای از دفاع مقدس · حقوق حیوانات در اسلام · مدافعان ...

هشت سال دفاع مقدس - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

عمليات بزرگ والفجر 8 با رمز يا زهرا(س) در جبهه جنوب در منطقه فاو و در وسعت 800 كيلومتر مربع از بيستم بهمن ماه 1364 آغاز شد. در اين عمليات هزاران ...

شهریور ۱۳۹۷ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

۹ شهریور ۱۳۹۷ · آغاز هفته دفاع مقدس (31شهریور). آغاز هفته دفاع مقدس 31 شهريور سالروز شروع جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، به عنوان ...

نگاهی جامع به تمامی جنگ های تاریخ ایران +جدول

ابن‌خلدون چهار نوع جنگ مشخص می‏کند: نوع اول جنگ میان قبایل مجاور و همسایه یا عشایر رقیب است که اتفاق می‌افتد. نوع دوم، جنگ تجاوزطلبی و استثمارگرانه واقع می‌شود.

سه‌ـ تفاوت‌هاي جنگ ابتدايي و جنگ دفاعي

جهاد ابتدايي در ماه‌هاي حرام «ذي‌قعده، ذي‌حجه، محرم و رجب»، حرام است، ولي رعايت اين شرط در جهاد دفاعي، الزامي نيست؛ زيرا در جهاد دفاعي، جنگ با كسي است كه ...

بسیج ،تفکربسیجی و حضوربسيج درصحنه انقلاب

دفاع مقدس ملت ايران، نقشي تعيين كننده داشته است. در طول هشت سال دفاع ... آغاز هفته بسيج : نام بسیج یادآور خاطره عزیزترین نهاد و ...

شکست حصر آبادان؛مقدمه‌ای بر پیروزی ‌ های بزرگ

امیر سرتیپ خلبان صمد علی‌بالازاده، یکی از پرکارترین خلبانان نیروی هوایی ارتش در دوران دفاع مقدس بود؛ خلبان جنگنده F5 و ...

تیر ۱۳۹۹ - وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور

هفته دفاع مقدس یادآور حادثه‌ای عظیم و به بار نشستن نتایجی عظیم‌تر در سیر ... هفته دفاع مقدس یعنی همه ما از هر قوم و قبیله، دین و مذهب و از هر کجای این ...

وبلاگ هدایت-حُجَّةُ الاسلام باقری پور | هشت سال دفاع مقدس

هفته دفاع مقدس در تقویم جمهوری اسلامی ایران به هفته آغازین جنگ ایران و عراق گفته می‌شود و از ۳۱ شهریور[۱][۲][۳] تا ۶ مهر ادامه دارد.[۴][۵] در ...

پیام به مناسبت هفته دفاع مقدس و روز تجلیل از شهیدان و ایثارگران

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به ‌مناسبت هفته‌ی دفاع مقدس و روز تجلیل از شهیدان و ایثارگران، تأکید کردند: نام شهید و ...

وبلاگ دفاع مقدس

وبلاگ دفاع مقدس · کانال یار خراسانی رهبر · شعر : هفته جنگ ودفاع ازميهن است · تصاوير ويژه دفاع مقدس · دفاع مقدس؛ مايه رشد و بالندگي جامعه ايران.

روز بزرگداشت شهدا 22 اسفند

روز بزرگداشت شهدا (22 اسفند). روز بزرگداشت شهدا تأسيس "بنياد شهيد انقلاب اسلامي" به فرمان امام خميني (1358ش).

خط حزب‌الله ۴۶۲ | دفاع مقدّس ملّت ایران، سرمشق مقاومت امّت اسلامی

دفاع مقدّس ملّت ایران، سرمشق مقاومت امّت اسلامی. * چهارصد و شصت و دومین شماره‌ی هفته‌نامه‌ی «خط حزب‌الله» منتشر شد.

رویدادهای مهم این روز در تقویم خورشیدی 31 شهریور 1402

شهريور سالروز شروع جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق عليه جمهوري اسلامي ايران، به عنوان آغاز هفته دفاع مقدس نامگذاري شده است. دوران هشت سال ...

حماسه پايداری-سردار شوشتری، شهید راه وحدت

هفته دفاع مقدس یادآور حادثه‌ای عظیم و به بار نشستن نتایجی عظیم‌تر در سیر ... هفته دفاع مقدس یعنی همه ما از هر قوم و قبیله، دین و مذهب و از هر کجای این ...

هفته جنگ ودفاع ازميهن است

هفته جنگ ودفاع ازميهن است - هفته كوبيدن اهريمن است

هفته جنگ و دفاع ازدين بود - چون دفاع ازجمله آئين بود

هفته جنگ و دفاع ازانقلاب - خاطراتش هست در صدها كتاب

هفته ياد آور جانبازي است - هفته سرداري و سربازي است

هفته ياد آوري از ياوران - جمله همرزمان و آن هم سنگران

خاطرات هشت سال پرغرور - ميكنيم ازبعد جنگ اينك مرور

خاطرات ياوران ، هم سنگران - حفظ آن بس قيمتي هست و گران

يادي از ياران و همرزمان كنيم - يادي از گُردانِ هم پيمان كنيم

ياد قرآن و دعاها ياد باد - ناله ها در نيمه شبها ياد باد

ياد باد آن دوره هشت سال جنگ - آن دلاورهاي چون شيرو پلنگ

عابدان در شام تار جبهه ها - دائمًا در انتظار حمله ها

شامگاه حمله ها هم سنگران - الوداعي داشتند آن دلبران

ياد باد آن شام تار جبهه ها - ياد باد آن صبحهاي حمله ها

يادي از فتح المبينها ميكنيم - از رصدها و كمينها ميكنيم

ازطريق القدس ها يادي كنيم - بهر استقلال خود شادي كنيم

مطلع الفجر و همي والفجر تو - در طريق القدس طالع فجرتو

از طلائيه ز فكه ياد كن - از دوكوهه و هويزه ياد كن

از شلمچه هم زبستان ياد كن - قصرشيرين قصه از فرهاد كن

تنگه چزابه و بازي دراز - واكن از هور العظيم اينك تو راز

خيز و خونين شهر را آباد كن - در حسينيه نگر فرياد كن

چار زبر دشمن فتاده در كمين - بعد والفجر اين بود فتحي مبين

گاه درغرب و گهي هم درجنوب - خاطرات بچه ها باشد چه خوب

گاه در بيجار‏ و گاهي دهلران‏ - درمريوان و روانسر، چالدران

كشوري بين و بروجردي ببين - پيچك و صياد و شيرودي ببين

ياد سربازو بسيج مستقر - درنگهباني اطراف مقر

ياد غّرشهاي توپ از هرطرف - قلب دشمن درگِرا و در هدف

ياد همّتهاي همت ياد باد - ياد دوران و شريعت ياد باد

بالگردي بال ميزد در هوا - پر بُد ازشورو شعف در جبهه ها

غُرّش بوئينگ و ميگ از آسمان - از شجاعت بود دراحساس مان

با مسلسلها و ژ3 و كلاش - بود سرباز و بسيجي درتلاش

چون كه آر پي جي به دوش پاسدار - ميشد او آماده از بهرشكار

يادي از چزّابه و بازي دراز - يادي از ياران در راز و نياز

در هويزه ياد مجنون ميشود - در شلمچه قلبها خون ميشود

در طلائيّه زبستان ياد كن - دارخوين و فكّه را فرياد كن

ياد خونين شهر خرمشهرما - آن سه راهي شهادت بهرما

يادي ازفتح المبين والفجرها - در طريق القدس خوان والعصررا

هم تو از بيت المقدّس ياد كن - برسر دشمن بزن فرياد كن

يادي از همسنگران نامدار - يادي از نام آوران روزگار

يادي از نام آوران جبهه ها - يادي از دلدادگان حمله ها

يادي از تسبيح گويان سحر - از شهيدان چون رجائي ، باهنر

از حماسه آفرينان وطن - از عزيزان به تن كرده كفن

ياد اشترهاي ميدان جهاد - ياد بوذرها و سلمانهاي راد

ازجهان آرا و احمد يادكن - يادي از آويني و صياد كن

ازبرونسي و رفيعي ، باكري - از جهان آرا و كاوه ، باقري

يادي از فهميده آن شيرژيان - تانك دشمن دود كرد آن نوجوان

يادي از سردار خيبر ميكنيم - ياد آن شيردلاور ميكنيم

ياد ابراهيم همّت ميكنيم - كام دل را پر حلاوت ميكنيم

يادي از عباس دوران ميكنيم - يادي از صيّاد و چمران ميكنيم

ياد خرّازي ، شريعت ياد باد - ياد شيرودي و همّت ياد باد

ياد جانبازي كه شد بي پا ودست - در ره حق داده است او هر چه هست

آنكه با يك پا و با يك دست خويش - جبهه ها را پر نمود از هست خويش

يادغوّاصان بي نام و نشان - دل به كارون ميزدند آن مه وشان

يادي از جمله شهيدان وطن - در ره حق جملگي گلگون كفن

جان خود دادند در راه خدا - بهر استقلال و دين جانها فدا

یاد آن آزادگان نامدار - سالها بودند دور از این دیار

یاد اردوگاه موصل ، نهروان - کمپ الانبار و کمپ نهروان

الرّمادی بود همچون الرّشید - بچه ها بعضی شدند آنجا شهید

کمپ 1 و2 و3 و4 و پنج - بچه ها میسوختند همچون سپنج

کمپ 6 و 7 و 8 و9 و ده - بود بهر بچه ها ظلمتکده

کمپ 11 تا که 20 و یک وبیست - بود یک جائی که انسانی نزیست

درغُرَیب و دولتو و الرّشید - نان و حلوا آب و دارو کس ندید

بچه ها با صبر و با حلمی عجیب - دائمًا ذکر و دعا ام من یجیب

روز پر شورو غرور بازگشت - شد پر از لاله همه صحرا ودشت

خاطرات هشت سال پرغُرور - بعد چندین سال شد اینک مرور

استقامت هشت ساله پُرتوان - این چنین جنگی نبوده در جهان

آفرین بر غیرت مردان ما - شرق و غرب عالمی حیران ما

آفرین بر همّت شیرانِ نر - درس همّت داد بر نوع بشر

آفرین بر استقامت ، بَر تَوان - از بسیجیهای بی نام و نشان

از کمیته ، از جهاد ، از پاسدار - ارتشی و از صغار و از کبار

عزم آن فرمانده کلّ قُوا - عزم آن فرماند هان جبهه ها

عزم آن تازه جوان پر زشور - آرزوی دشمنان کرده بگور

آفرین بر غیرت و مردانگی - در ره حق بین چنین دلدادگی

در ره حق بین چنین عِزّ و شرف - ایستادن ، صبر کردن برهدف

آخر صبر و وفا بهروزی است - عاقبت للمُتّقین پیروزی است

مفلحون شد وعده بر حزب خدا - حزب حق از حزب شیطان شد جدا

باقری در شعر خود اینسان سرود - بر تمامی یاوران حق درود

هست برما از شهیدان این پیام - بر امام و رهبرم از ما سلام

سروده شده توسط حجّة الاسلام سيدمحمد باقري پور جهة ياد آوري رشادتهاي دليرمردان جانباز و آزاده و زنده و شهيد هشت سال دفاع مقدس درهفته دفاع مقدس سال 94

ازکتاب مجموعه اشعارباقری

http://dl.hodanet.tv/fileshtml/asharebageri.htm