زمان شب قدر
زمان شب قدر در روایات به صورت صریح تعیین نشده است؛ برخی روایات، آن را شب نوزدهم، بیست و یکم یا بیست و سوم ماه رمضان دانستهاند و معیننکردن آن را برای تشویق بر انجام اعمال در هر سه شب بیان کردهاند.[۷۴] اندیشمندان اسلامی نیز در تعیین شب قدر اختلاف داشته و برخی نُه نظر در این زمینه ذکر کردهاند.[۷۵] ازجمله این نظرها عبارتاند از: ۱. شب قدر، تنها شب نزول قرآن بر پیامبر(ص) است که تکرار نشده است. ۲. شب قدر در سالهای زندگی پیامبر(ص) بوده است. ۳. شب قدر هر سال تکرار میشود؛ ولی ممکن است در ماههای گوناگون واقع شود. ۴. شب قدر، تنها در ماه رمضان واقع میشود و یک شب است.[۷۶] امامخمینی با بیان برخی روایات در این زمینه، به روایتی از اقبال سیدبنطاووس اشاره میکند که شب قدر را خصوص شب بیست و سوم ماه رمضان میشمارد و نشانه تمایل وی به پذیرش این قول است. ایشان در جمع میان اقوال و اخباری که در تعیین شب قدر وارد شده، به نکتهای عرفانی اشاره میکند که ممکن است اختلاف روایات در تعیین این شب به اختلاف این شبها در مظهریت آنها از حقیقت شب قدر و کمال و نقص آنها برگردد؛ بدین معنا که همه این شبها، شب قدر هستند؛ ولی برخی شریفتر و کاملتر هستند.[۷۷]
نزول فرشتگان و روح
برخی متکلمان نزول فرشتگان را نزولی جسمانی دانستهاند که سبب تنگی زمین میگردد.[۷۸] از دیدگاه حکما فرشتگان مجرد بوده و نزول آنها نزول جسمانی نیست و آنان فوق زمان و مکان میباشند.[۷۹] برخی معتقدند نزول فرشتگان به امر الهی به عالم خلق، در حقیقت تنزل حقایقی است که در عالم بالا وجود دارند و آنچه نازل میشود، رقیقه آن حقیقت بالا است.[۸۰] مراد از روح در سوره قدر از دیدگاه بسیاری از مفسران جبرئیل(ع) است[۸۱] و طبق بعضی روایات روح(ع) از فرشتگان بوده و برتر از جبرئیل(ع) است.[۸۲]
امامخمینی مانند بسیاری از اندیشمندان اسلامی[۸۳] معتقد به تجرد فرشتگان بوده و اینکه تجرد آنان از بسیاری از آیات و روایات اثبات میشود و گفته برخی محدثین[۸۴] در مجردنبودن آنان را بسیار ضعیف شمرده است.[۸۵] به این جهت ایشان چگونگی تنزّل فرشتگان را بر ولی امر به صورت نقل و انتقال مکانی و تجافی از محل خود نمیداند؛ زیرا آنان از لوازم جسم و ماده منزه هستند و تنزّل آنان در شب قدر یا غیر آن در مرتبه قلب یا صدر یا حس مشترک ولی به صورت تمثل ملکوتی است، چنانکه تنزّل جبرئیل(ع) بر حضرت مریم(س) در آیه کریمه[۸۶] به تمثل تعبیر شده است و این تنزّل بر ولی ممکن نیست مگر با خروج از قیود طبیعت و تناسب آنها با عوالم بالا و مادامی که نفس مشغول تدبیر این عالم است، این تمثلات برای او رخ نمیدهد.[۸۷] به اعتقاد ایشان گاهی اولیای کامل الهی(ع) با انسلاخ از عوالم، فرشتگان و روح اعظم را مشاهده میکنند و گاهی به قدرت خود ولیّ کامل، تنزّل فرشتگان حاصل میشود.[۸۸]
فلاسفه، روح(ع) را نخستین طبقه و جبرئیل(ع) را آخرین طبقه فرشتگان کروبیین میدانند و جبرئیل(ع) را روحالقدس مینامند.[۸۹] امامخمینی در سوره قدر دو احتمال برای روح ذکر میکند: مراد از روح، روحالامین و جبرئیل(ع) است و اینکه مراد روح اعظم است که طبق برخی روایات اعظم از فرشتگان و جبرئیل(ع) است.[۹۰] این روح را به اعتبار اینکه قلم تدوین در عالم وجود است، قلم اعلی و به اعتبار اینکه همه حقایق در آن جمع است، عقل اول مینامند. طبق برخی روایات روح اعظم با رسول خدا(ص) بود و با ائمه(ع) هست و از ملکوت است.[۹۱] روح در قرآن کاربرد دیگری نیز دارد و آن روح انسانی یا روح اولیا(ع) است که اعظم از فرشتگان است.[۹۲]
شب احیا
احیاء یا شبزندهداری (یعنی شب را به دعا و عبادت گذراندن)[۱] یکی از سنتهای مهم در میان مسلمانان است. شبزندهداری بهقصد نماز شب بهگفتهٔ اکثر مفسرین، همانطور که از سورهٔ المزمل برمیآید، در ابتدای اسلام حدود یک سال )بنا به اختلاف در روایات)واجب بوده و مسلمانان در کنار پیامبر اسلام آن را بهجای میآوردند. بهنظر اغلب فقها و مفسرین، پس از حدود یک سال طبق آیهٔ ۲۱ همین سوره، خداوند در این حکم تخفیف قائل شد و جای آن را تهجد گرفت.[۲][۳][۴] مهمترین زمان برگزاری مراسم شب احیا برای مسلمانان، شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.[۵][۶][۷]
اِحیاء بهمعنی خواص
اِحیاء بهمعنی خاص، شامل شبزندهداری و بیدار ماندن شبهای خاصی از سال است که در رأس آن شب قدر (شبهای نوزدهم، بیستویکم و بیستوسوم ماه رمضان) قرار دارد.[۸] همچنین در روایتی از امام اول شیعیان علی بن ابیطالب، احیا در چهار شب از جمله شب اول ماه رجب، شب نیمهٔ شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان توصیه شدهاست.[۹][۱۰][۱۱]
همچنین از حَضْرَتِ محمد (صَلیٰ الله عَلَیه و آلِهٖ) پیامبر خدا نقل شده که هر کس شبهای عیدین عید فطر و عید قربان را احیا کند در آن روزی که دلها میمیرند، دل او نمیرد. مشابه همین روایت برای احیای شب نیمه شعبان نیز نقل شدهاست.[۹][۱۲][۱۳]
خصوصیات
احیا آیینی مذهبی است که میتواند به صورت فردی یا جمعی برگزار شود. شخص میتواند خود احیا را در خانه انجام دهد یا به گروهی در مسجد ملحق شود. احیا را میتوان در تمام شبهای سال انجام داد، اما شبهای خاصی توسط بزرگان دین بیشتر توصیه شدهاست.[۱۴] احیا را میتوان به سادگی با بیدار ماندن در طول شب و ذکر گفتن یا خواندن نماز شب انجام داد. علاوه بر این میتوان از دعاها و موارد تخصصیتری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده برای برگزاری احیا استفاده کرد.[۱۵][۱۶][۱۷]
ثواب و فواید آن
در روایات فراوانی از محمد و چهارده معصوم نقل شدهاست که هر کس شبهای قدر را احیا کند، گناهانش آمرزیده میشود.[۱۸] همچنین گفته شده روزی او زیاد میشود و در کارهایش گشایش میبیند.[۱۹][۲۰][۲۱] در احادیث مربوط به چهارده معصوم آمدهاست: بیدار ماندن قسمتی از شب و نماز خواندن و تلاوت قرآن ثواب بسیار دارد.[۲۲] خاصیتهای دیگری نیز در متون اسلامی برای احیا آمدهاست، از جمله: با احیا، بیماری از جسم خارج میشود.[۲۳] چهره فرد را نورانی و زیبا میکند.[۲۴] خانه فرد یا محل برگزاری احیا نورانی میشود. باعث تلاش مستمر و مداوم در طول روز میشود. موجب تضمین روزی بدون رنج و زحمت است.[۲۵] فرصتی برای تمدد اعصاب و رفع خستگی، افسردگی و آزردگی و ترمیم روح و جسم فرد است. فرصتی است برای مناجات با خالق جهان هستی و اوج قرب الهی.[۲۶] بُعد معنوی فرد را میسازد و تقویت میکند و باعث میشود فرد از منبع علم و قدرت لایزال الهی، توش و توان بگیرد.[۲۷] موجب اصلاح روابط بین افراد شده و آن را بهبود میبخشد.[۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]
تقدیر امور
قدر» به معنای تقدیر و اندازه گیری و تنظیم است. راغب اصفهانی می گوید: «لیلة القدر ای لیلة قیضها لامور مخصوصة[۴]؛ شب قدر یعنی شبی که [خداوند] برای [تنظیم و تعیین] امور مخصوصی آن را آماده [و مقرر] نموده است».
و قرآن کریم می فرماید: «فیها یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»[۵]؛ در آن شب هر کاری بر طبق حکمت
]خداوند] جدا [و تعیین و تنظیم] می گردد.
طبق روایات فراوانی[۶] سرنوشت افراد برای سال بعد، مانند: رزق، مرگ، خوشی و ناخوشیها، حج رفتن و حوادث دیگر زندگی بر اساس استعدادها و لیاقتها رقم می خورد. امام رضا علیه السلام فرمود: «...یقدر فیها ما یکون فی السنة من خیر او شر او مضرة او منفعة او رزق او اجل ولذلک سمیت لیلة القدر[۷]؛ در آن شب قدر آنچه که در سال واقع می شود، تقدیر و اندازه گیری می شود. از نیکی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ. به همین جهت نیز شب قدر [شب اندازه گیری] نامیده شده است». و امام صادق علیه السلام فرمود: «التقدیر فی لیلة القدر تسعة عشر، و الابرام فی لیلة احدی و عشرین و الامضاء فی لیلة ثلاث و عشرین[۸]؛ تقدیر امور [و سرنوشتها] در شب قدر یعنی شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا[ی آن] در شب بیست و سوم [صورت می گیرد[
سند امامت
شب قدر بزرگترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است. در روایات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان دلیل لزوم امامت و بقای آن دانسته اند، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل بیت علیهم السلام شمرده شده است. در اینجا به برخی روایات اشاره می شود:
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: علی علیه السلام زیاد می فرمود: هیچگاه تیمی و عدوی [ابوبکر و عمر] خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله جمع نشدند مگر آن که آن حضرت [سوره] «انا انزلناه...» را با خشوع و گریه می خواند، سپس آن دو عرض می کردند چقدر رقت شما نسبت به این سوره شدید است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: به جهت آنچه چشمم دیده و دلم فهمیده است و به جهت آنچه دل این شخص [یعنی علی علیه السلام] پس از من خواهد دید. آن دو می گفتند: مگر شما چه دیده ای و او چه می بیند؟ فرمود: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای آن دو نوشت: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کلِّ أَمْرٍ»؛[۹] ملائکه و روح در آن شب با اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می شوند. آنگاه فرمود: آیا بعد از «کل امر؛ تمام امرها» که خداوند می فرماید، چیزی باقی خواهد ماند؟ گفتند: نه. سپس حضرت فرمود: آیا می دانید آن کسی که هر امری بر او نازل می شود کیست؟ گفتند: تو هستی ای رسول خدا! آنگاه می فرمود: بله [ولی] آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ گفتند: بله. فرمود: آیا [در شبهای قدر] بعد از من هم آن امر نازل می شود؟ گفتند: بله. سپس فرمود: بر چه کسی؟ گفتند: نمی دانیم. سپس آن حضرت از سر من [علی] می گرفت) دست را روی سر من قرار می داد) و می فرمود: اگر نمی دانید بدانید، آن شخص پس از من این مرد است. [امام صادق] فرمود: پس آنگاه آن دو نفر همیشه این گونه بودند که شب قدر را بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سبب هراسی که بر دلشان می افتاد، می شناختند.[۱۰]
در جای دیگر علی علیه السلام فرمود: «به حقیقت شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل می شود و به راستی برای آن امر صاحبان امری است. عرضه شد آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «انا و احد عشر من صُلبی ائمة محدَّثون[۱۱]؛ من و یازده [امام] از نسل من که [همه] امامانی محدَّث می باشند [که ملائکه را نمی بینند ولی صدای آنها را می شنوند[
و در برخی روایات آمده که خود ولایت علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام جزء تقدیرات آن شب است[۱۲] و نیز دستور داده اند که با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن مهدی علیه السلام به شب قدر استدلال کنید.[۱۳]
آری، بقای شب قدر دلیل محکمی است بر بقای امامت و بقای امامت اقتضا می کند حیات و زنده بودن مهدی علیه السلام را و حیات مهدی علیه السلام نشانه حیات مذهب پیشتاز و همیشه در صحنه تشیع است. لذا اسلام اصیل و قرآن تا ابد زنده است.
از اینجا روشن شد که شب قدر یعنی شب ولایت و امامت[۱۴] و معنای روایاتی که شب قدر را به حضرت فاطمه علیهاالسلام تفسیر نموده است،[۱۵] روشن شد که حقیقت شب قدر امامت و ولایت است و حقیقت ولایت و امامت زهرای مرضیه علیها السلام است.
بخشش گناهان
یکی دیگر از ویژگیهای شب قدر بخشش گناهان و عفو عاصیان و مجرمان است، لذا باید تلاش نمود تا این فیض عظمای الهی شامل حال انسان شود. وای به حال انسانی که در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگیرد؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: «من ادرک لیلة القدر فلم یُغفر له فأبعدَه الله[۱۶]؛ کسی که شب قدر را درک کند، پس بخشیده نشود [و مورد رحمت بی پایان الهی واقع نشود] پس خدا او را [از رحمت خویش] دور می سازد»؛ و در جای دیگر فرمود: «من حرّمها فقد حرم الخیر کله و لایحرم خیرها الا محروم[۱۷]؛ هر کس که از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات محروم [و بی نصیب] شده است و محروم نمی ماند از [برکات و] خیرات شب قدر، مگر کسی که [با اعمال خویش] خود را محروم نموده باشد». لذا باید تلاش مضاعف نمود تا غفران الهی در این شب بخشش گناهان شامل حال انسان گردد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: «من قام لیلة القدر ایمانا و احتسابا، غُفر له ما تقدم من ذنبه[۱۸]؛ کسی که در شب قدر به پاخیزد [و آن شب را] از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص بیدار باشد،] گناهان گذشته اش بخشوده می شود.»
در بحارالانوار در ذیل این روایت اضافه شده: «من صلی لیلة القدر ایمانا واحتسابا غَفر الله ما تقدم من ذنبه[۱۹]؛ هر کس در شب قدر، از روی ایمان و محاسبه [و اخلاص] نماز گذارد، خداوند گناهان گذشته او را می بخشد».
اعمال شب قدر
اعمال شب های قدر دو گونه است:
الف. اعمالی که مشترک بین هر سه شب است، شامل: غسل ، خواندن دو رکعت نماز که در هر رکعت پس از سوره حمد، هفت مرتبه سوره توحید خوانده و پس از فراغت از نماز هفتاد مرتبه بگوید، «استغفراللّه و اتوب الیه». ، بازکردن قرآن مجید در برابر خود و گفتن: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِکتَابِک الْمُنْزَلِ وَ مَا فِیهِ وَ فِیهِ اسْمُک الْأَکبَرُ وَأَسْمَاؤُک الْحُسْنَى وَ مَا یخَافُ وَ یرْجَى أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقَائِک مِنَ النَّارِ؛ و سپس گذاشتن مُصحَف شریف بر سر و گفتن: اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ وَبِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَبِحَقِّ کلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ وَبِحَقِّک عَلَیهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّک مِنْک؛ سپس هر کدام از این عبارات را ده مرتبه بگوید: بِک یا اَللّهُ؛ بِمُحَمَّدٍ؛ بِعَلی؛ بفاطمه؛ بِالْحَسَنِ؛ بِالْحُسَینِ؛ بِعَلِىّ بْنِ الْحُسَینِ؛ بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِی؛ بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ؛ بِعَلِىِّ بْنِ مُوسى؛ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی؛ بِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی؛ بِالْحُجَّة. زیارت امام حسین علیه السلام ، احیاء(شب زندهداری) ، به جا آوردن صد رکعت نماز که فضلیت بسیار دارد و بهتر آن است که در هر رکعت پس از سوره حمد، ده مرتبه سوره توحید بخواند. خواندن دعای «اللَّهُمَّ إِنِّی أَمْسَیتُ لَک عَبْداً دَاخِراً...». خواندن دعای جوشن کبیر.
ب . اعمالی که مخصوص به هر یک از سه شب قدر است:
شب نوزدهم: صد بار ذکر «اَستَغفِرُاللهَ رَبّی و اَتوبُ اِلیهِ»؛ صد بار ذکر «اَلّلهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرِالمُؤمِنینَ»؛ دعای: «اَللّهُمَّ اْجْعَلْ فیما تَقْضی وَتُقَدِّرُ مِنَ الاَمْرِ الْمَحْتُومِ...»
شب بیست و یکم: خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است. دعای: یا مُولِجَ اللَّیلِ فِی النَّهارِ...
شب بیست و سوم: خواندن دعاهایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است؛ خواندن سوره عنکبوت، سوره روم و سوره دخان؛ هزار مرتبه خواندن سوره قدر؛ خواندن دعاهای جوشن کبیر، مکارم الاخلاق و افتتاح؛ غسل در ابتدای شب و غسلی در انتهای آن؛ دعای: اَللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی...؛ دعای: اَللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ...؛ دعای: یا بَاطِناً فِی ظُهُورِهِ وَ یا ظَاهِراً فِی بُطُونِهِ ...؛ خواندن دعای سلامتی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)
معنای شب قدر ومعانی قدر - اندازه و مقدار - بزرگ و با عظمت - تنگی - با ارزش و پرقیمت - مفهوم شب قدر - فلسفه وجودی - عظمت و اهمیت - علت نامگذاری - فضيلت ویژگیها - نزول قرآن - برتری شب قدر - علت پنهانبودن - توسعه طولی زمان - نزول فرشتگان - صفا و سلامتی - اختصاص به امام زمان - احیاء - اعمال - وظایف مسلمان در ایام قدر - خودسازی - شرایط - مشارطه - برنامهریزی - دعا و نیایش - قرائت قرآن - رذیلتزدایی - اصلاحات اجتماعی - تعیین شب قدر - دیدگاه فقها - روایت امام صادق - تداوم شب در سیره صالحان در شبهای قدر - پیامبر خدا - حضرت فاطمه زهرا - سید علی قاضی - امام خمینی - احتمالات در تعدد شب قدر - احتمال اول - احتمال دوم - احتمال سوم - فضیلت روز قدر
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: روزه و مـاه مـبـارک رمـضـان