شهید مطهری در این‌باره نوشته است: از جامعیت اسلام است که نسبت به بسیاری از امور دستور نداشته باشد و مردم را آزاد بگذارد. یک سلسله آداب و رسوم میان مردم هست که اگر آن‌ها را انسان از طریق مثبت انجام بدهد، نه جایی خراب می‌شود و نه جایی آباد و اگر ترک هم بکند همین طور.[۹۴] [۹۵] [۹۶] یکی از محقّقان معاصر می‌نویسد: من اینکه حوزه وسیع تحت حکومت و شریعت اسلامی اداره می‌شد، سنّت‌های اداری هر محل تا آنجا که با شریعت سازگاری داشت، حفظ شد و ادامه یافت؛ در شام و مصر سنّت رومی و در عراق و فارس سنّت ساسانی.[۹۷] فرهنگ و آداب و رسوم خاص هر قومی تا آنجا که در تضاد با روح اسلام، توحید، یگانگی و وحدت نباشد، ملحوظ و محترم است.[۹۸] [۹۹]
در فقه شیعه برای نوروز آداب و احکام ذکر شده است، مانند: غُسل، نماز و روزه مستحبی. اساس و سند فقهی این احکام تا آنجا که تحقیقات نشان می‌دهد فقط روایت معلّی بن خنیس از امام صادق (علیه‌السلام) است که نخستین‌بار شیخ طوسی آن را در حاشیه کتاب مصباح المتهجد و درباره دعا و زیارات و مستحبات نوشته و در مختصر مصباح شیخ نقل شده است.
اصل روایت چنین است: «عن المعلّی بن خنیس عن مولانا الصادق علیه السلام فی یوم النیروز قال:اذا کان یوم النیروز فَاغتَسِل واَلبِس أنظفَ یثابک وتطیَب بأطیب طیبک وتکون ذلک الیوم صائماً فاذا صلیت النوافل والظهر و العصر فصل بعد ذلک اربع رکعات تقرأ فی اوّل کل رکعة فاتحة الکتاب وعشر مرّاتِ انا انزلناه فی لیلة القدر وفی الثانیة فاتحة الکتاب و عشر مرات قل یا ایها الکافرون وفی الثالثة فاتحة الکتاب وعشر مرات قل هواللّه احد وفی الرابعة فاتحة الکتاب وعشر مرات المعوذتین وتسجد بعد فراغک فی الرکعات سجدة الشکر و تدعو فیها یُغفرُ لک ذنوب خمسین سنة.» [۵۶] [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] [۶۱]
از معلّی بن خنیس از مولای ما امام صادق (علیه‌السلام) درباره روز نوروز نقل شده است که امام فرمود: هرگاه روز نوروز شد غُسل کن و پاکیزه‌ترین لباس‌هایت را بپوش و خود را به خوش‌بوترین عطرها خوش‌بو کن و این روز را روزه باش و آن‌گاه که نوافل و نماز ظهر و عصر را خواندی، چهار رکعت نماز بخوان؛ در رکعت نخست سوره حمد و ده بار سوره قدر را و در رکعت دوم سوره حمد و ده بار سوره کافرون را و در رکعت سوم سوره حمد و ده بار سوره توحید را و در رکعت چهارم سوره حمد و ده بار سوره ناس و سوره فلق را بخوان و پس از آن به سجده شکر رو و دعا کن که گناهان پنجاه سال بخشوده می‌شود.
بسیاری از فقها پس از شیخ طوسی در مصباح[۶۲] به پیروی از او در بیشتر کتاب‌های فقهی‌شان به غسل و نماز و روزه نوروز در ردیف غسل‌ها، نمازها و روزه‌های مستحبی توجه کردند و در مقام اشاره به مستند آن نیز همین حدیث معلّی بن خنیس را یادآور شدند.
ابن ادریس حلی در السرائر الحاوی فتحریر الفتاوی، ابن سعید حلّی در الجامع للشرائع، علاّمه حلّی در قواعد الاحکام و منتهی المطلب، شهید اوّل در الدروس و الذکری و اللمعه، ابن فهد حلّی در المهذب البارع، شیخ بهائی در جامع عباسی و حبل المتین، علامه مجلسی در بحار الانوار و زاد المعاد، شیخ بحرانی در الحدائق، فاضل هندی در کشف اللثام، شیخ جعفر کبیر در کشف الغطاء، فاضل نراقی در مستند الشیعه، محمدحسن نجفی در جواهر الکلام، شیخ اعظم انصاری در کتاب طهارت، حاج آقارضا همدانی در مصباح الفقیه، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در عروة الوثقی و حاشیه نریمان و شارحان عروه و بسیاری از فقیهان و مراجع تقلید عصر به این مسئله پرداخته‌اند.
سید بن طاووس پس از بیان روایاتی که اوّل سال را اوّل محرم دانسته‌اند، در مقام جمع میان روایات نظر می‌دهند که اوّل ماه مبارک رمضان آغاز سال عبادی و اوّل ماه محرم الحرام مبدأ و آغاز سال تقویمی و تاریخیِ اسلام است که به راهنمایی امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام(مبدأ تاریخ مسلمانان هجرت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعیین شده است. [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴]
به هرحال، تعیین مبدأ تاریخی و یا آغاز سال امری اعتباری است که هر ملّت و مکتبی به اقتضای شرایط خاص آن را بر می‌گزیند.
بنابراین، با بیان و تفصیل جناب ابن طاووس آغاز سال عبادی برابر با روایات امام صادق )علیه‌السلام) اوّل ماه رمضان است. و آغاز سال تقویمی با عنوان مبدأ تاریخی اوّل ماه محرم است که با راهنمایی حضرت علی (علیه‌السلام) تعیین و تثبیت شده و برای هریک احکام و آداب و رسومی چون غسل و دعا و مانند آن ذکر فرموده‌اند.
مفهوم شناسی
واژه نوروز به معنای روز نو و تازه است و به نام‌های چندی چون عید نوروز، جشن فروردین، بهار جشن یا جشن بهار مشهور است[۱]. عید به معنای روزی است که مردم به آن رجوع می‌کنند یا به اجتماع در آن عادت دارند[۲].
عید نوروز به سبب گردش و چرخش سال از کهنه به نو و آغاز روز نو، برای ایرانیان کهن‌ترین و بزرگ‌ترین جشن ملی ـ میهنی به شمار می‌رود[۳]. در این مراسم می‌توان به مجموعه‌ای از آداب و رسوم خاص چون، آتش‌افروزی و چهارشنبه‌سوری، سبزه رویاندن، خانه‌تکانی، انداختن سفره هفت‌سین، یادآوری مردگان و نیز بازی‌ها و نمایش‌هایی چون میرنوروزی اشاره کرد[۴]. ایام نوروز تا ۱۳ فروردین به دید و بازدید، هدیه‌دادن و عیدانه‌رفتن، انجام و تماشای نمایش‌های طنز و بازی‌های سرگرم‌کننده سپری می‌شود. ایرانیان قدیم پنج روز اول فروردین را نوروز کوچک یا نوروز عامه می‌نامیدند و از روز ششم به بعد جشن نوروز بزرگ یا خاصه برپا می‌شده است[۵].
معرفی و اهمیت
نخستین روز فروردین را که مصادف با آغاز سال جدید هجری خورشیدی و با اول بهار[۱] است،[۲] نوروز خوانده‌اند. برخی پیدایش نوروز را به اولین پادشاهان ایرانی نسبت داده و عده‌ای آن را از اعتقادات دین زرتشت دانسته‌اند؛[۳] به همین جهت آن‌را جشن زرتشتیان نیز معرفی می‌کنند.[۴] در مقابل، عده‌ای نوروز را جشن ملی و آیین کهن ایرانی می‌دانند که کهن‌ترین نماد فرهنگی ایران[۵] و بزرگ‌ترین جشن ملی ایرانیان است.[۶]
در منابع حدیثی شیعه، احادیثی در تأیید نوروز و اعمالی برای این روز بیان شده است.[۷] نوروز را نشانی از فرهنگ‌های متنوع ایرانی و زمینه همزیستی آنان معرفی کرده‌اند[۸] به طوری‌که در یک زمان، افراد مختلف اعم از زرتشتی، شیعه، اهل‌سنت، مسیحی و... با مقدسات، کتاب‌ها و علائق متفاوت در آن سهیم می‌شوند.[۹] همچنین گفته شده حاکمان در ایام نوروز، هدایا [۱۰] و خراج را از مردم می‌گرفتند[۱۱] و در برخی دوران‌ها، انتصاب کارگزاران دولتی توسط پادشاه در این ایام انجام می‌شد.[۱۲]
نوروز در میان کشورها و ملت‌های مختلف جشن گرفته می‌شود و در برخی کشورها نیز تعطیل رسمی است.[۱۳] مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز را با ریشهٔ ایرانی در تقویم خود جای داده است.[۱۴] همچنین آیین باستانی «نوروز» با عضویت ایران و چند کشور دیگر از جمله آذربایجان، هند، قرقیزستان به عنوان میراث معنوی چند ملیتی در هشتم مهرماه ۱۳۸۸ در اجلاس کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.[۱۵]
پیشینه
سرچشمه پیدایی آیین نوروز به‌درستی روشن نیست. برخی خاستگاه آن را پیش از آمدن آریایی‌ها به سرزمین ایران می‌دانند[۶]. در برخی داستان‌های ملی ایرانی نیز پیدایی نوروز، زمان تاجگذاری جمشید پادشاه پیشدادی دانسته شده است[۷]. شماری بر زرتشتی بودن این آیین باور دارند؛ در حالی‌که نه تنها در کتاب اوستا ـ که اکنون برجا مانده است ـ نامی از نوروز نیامده است[۸]، بلکه سنت‌های نوروزی از مدت‌ها پیش از پیدایش دین زرتشت، در میان ایرانیان غربی و ایلامیان ساکن شوش وجود داشته است[۹]. با این حال، نمی‌توان تأثیرپذیری آن از ارزش‌های دین زرتشت را نادیده گرفت؛ برای نمونه آنچه در سفره هفت‌سین قرار می‌گیرد، با انجام مراسم دینی زرتشتیان به‌هم‌پیوستگی ویژه‌ای دارد. برای زرتشتیان نیز این ایام به دلیل تولد زرتشت در ششم فروردین، از اهمیت مذهبی بسیاری برخوردار است[۱۰].
آداب نوروز تحت تأثیر دوره‌های تاریخی مختلف با تغییرات و تصرفاتی همراه بوده است. برای نمونه مراسم چهارشنبه‌سوری که تداوم جشن سوری ایرانیان پیش از اسلام است، در دوران اسلامی همراه با تغییراتی به شب چهارشنبه‌سوری معروف شد[۱۱]. به دلیل تقدس آتش نزد زرتشتیان، ایرانیان پیش از اسلام هیچ‌گاه در جشن سوری از روی آتش نمی‌پریدند[۱۲] و از آنجاکه روزهای هفته در میان ایرانیان پیش از اسلام نام ویژه‌ای نداشته است، این آیین در پنج روز آخر سال انجام می‌شده است[۱۳]، اما پس از اسلام گفته شده تحت تأثیر این باور اعراب که چهارشنبه روز شوم و نحسی است، این مراسم به چهارشنبه آخر سال منتقل شد و جشن چهارشنبه‌سوری نام گرفت[۱۴].
پس از ورود اسلام به ایران، اعیاد دینی و مذهبی مهمی مانند عید غدیر و قربان در کنار اعیاد ملی و باستانی در میان مردم مرسوم شد و جشن نوروز به دلیل نفوذ و حضور وزرای ایرانی در دوران حکومت خلفای عباسی در بغداد متداول گردید و طی قرون دوم تا چهارم هجری تا دیگر مراکز بزرگ اسلامی، چون مصر گسترش یافت[۱۵]. سنت نوروز هم‌اکنون نیز افزون بر ایران در برخی از کشورها مانند افغانستان، تاجیکستان، شمال عراق و آذربایجان برپا می‌شود[۱۶].
آیین‌های نوروزی
از سنت‌های نوروز، آماده شدن برای جشن نوروز است که با خانه‌تکانی به استقبال آن رفته[۷] و برخی در شب چهارشنبه آخر سال با پریدن از روی آتش، مراسم چهارشنبه‌سوری برپا می‌کنند.[۸] یاد کردن مردگان از دیگر آیین‌های استقبال از نوروز است که در آن مردم در پنج‌شنبه آخر سال بر مزار درگذشتگان حاضر شده و برای آنان دعا نموده و خیرات می‌کنند.[۹] حضور در اماکن مقدس در هنگام تحویل سال و همگام با ورود به سال جدید و آغاز نوروز در بین ایرانیان مرسوم است. لباس نو پوشیدن،[۱۰] پهن کردن سفره‌ای به نام سفره هفت‌سین متشکل از سبزه، سیر، سیب، سمنو، سنجد، سرکه و سماق، از سنت‌های ایرانیان در ایام نوروز بوده[۱۱] که بسیاری از مردم در اين سفره جايگاه ويژه‌ای برای قرآن در نظر می‌گیرند. سبزه سفره هفت‌سین تا 13 فروردین در سفره‌های هفت‌سین نگهداری می‌شود و بعد از آن در آب روان رها می‌گردد.[۱۲] رنگ‌کردن تخم‌مرغ،[۱۳] عیدی دادن و عیدی گرفتن،[۱۴] از دیگر سنت‌های ایام نوروز است. صله ارحام و دیدوبازدید نیز از مهم‌ترین سنت‌های دیرین ایرانیان در نوروز است و بسیاری از مردم نیز در این ایام مسافرت می‌کنند.[۱۵]
آیین‌ها
نوروز از قدیم با سنت‌هایی همراه بوده است.[۱۶] آمادگی برای برگزاری جشن نوروز از مدت‌ها قبل،[۱۷] خانه‌تکانی (تمیز کردن خانه)[۱۸] پوشیدن لباس نو،[۱۹] کاشتن سبزه عید،[۲۰] انداختن سفره هفت‌سین،[۲۱] و قراردادن قرآن بر سر سفره،[۲۲] عیدی دادن[۲۳] و زیارت قبور و دادن خیرات برای شادی آنان در پنج‌شنبه آخر سال،[۲۴] از جمله این رسوم و آیین‌ها است. از دیگر سنت‌هایی رایج در نوروز، دیدوبازدید و صله ارحام است.[۲۵]
مراسم پرچم‌بالا کردن
در افغانستان و پاراچنارِ پاکستان مردم با استناد به روایاتی از معصومان(ع)[۲۶] بر این باورند که امام علی(ع) در نوروز به خلافت رسیده است به‌همین دلیل جشن خلافت امام علی(ع) را با افراشتن علَم در این روز گرامی می‌دارند.[۲۷] این مراسم در زیارتگاه امام علی(ع) در مزار شریف افغانستان[۲۸] و در زیارتگاهی منسوب به امام علی(ع) در پاراچنار پاکستان برگزار می‌گردد.[۲۹]
حضور مردم در اماکن مذهبی
گروهی از مردم هنگام تحویل سال در حرم امامان یا امامزادگان حاضر می‌شوند.[۳۰] در دوره جمهوری اسلامی ایران، رهبر این کشور به مناسبت نوروز، پیامی صادر می‌کند.[۳۱] همچنین آیت‌الله خامنه‌ای هر ساله روز نوروز در حرم امام رضا(ع) سخنرانی می‌کند.
احادیث در تأیید یا رد نوروز
در منابع روایی شیعه دو دسته حدیث در مورد نوروز نقل شده است. بر پایه روایتی که مُعلّی بن خُنَيس از امام صادق(ع( نقل کرده که امام عید نوروز را تأیید می‌کند و توصیه به غسل، پوشیدن بهترین لباس، روزه و نماز خاصی در این روز دارد.[۳۲] علامه مجلسی نیز روایتی را نقل کرده که براساس آن امام صادق(ع) وقایع مهم دینی همچون غدیر[یادداشت ۱] و حوادثی همچون اولین روزی که خورشید طلوع کرد را در نوروز دانسته است.[۳۳] در مقابل، روایتی از امام موسی کاظم(ع( نقل شده که نوروز را از سنت‌های مورد قبول اسلام ندانسته و از احیای آن اِبا داشته است.[۳۴] برخی از نویسندگان، این دو دسته از روایات را مورد بررسی سندی و محتوایی خود قرار داده‌اند.[۳۵] علامه مجلسی روایت تأیید نوروز را قوی‌تر و مشهورتر می‌داند و احتمال می‌دهد که روایت مخالف با نوروز از باب تقیه باشد.[۳۶] امام خمینی نیز غسل[۳۷] و روزه را[۳۸] در عید نوروز مستحب دانسته است. البته سید محمدحسین تهرانی (۱۳۴۵-۱۴۱۶ق) معتقد است آنچه راجع به عيد نوروز شهرت یافته كه اسلام آن را امضا كرده و غسل، نماز و دعا را در هنگام تحويل شمس به بُرج حَمَل، مرغوب دانسته، درست نیست. او همچنین گرفتن عيد را به عنوان سنّت ملی و آداب قومی بدعت شمرده و روايتی كه در اين باب از مُعلّی بن خُنَيس وارد شده را ضعيف‌السّند دانسته است.[۳۹]
در میان اهل‌سنت، برخی از علمای آن، بزرگداشت نوروز[۴۰] و هدیه‌دادن در آن را حرام می‌دانند.[۴۱] به باور عده‌ای از آنان اگر شخصی پنجاه سال عبادت خدا را انجام دهد سپس در بزرگداشت نوروز هدیه دهد، کافر شده و اعمالش برای او نفعی ندارد.[۴۲] گروه طالبان در دوره اول حکومت بر افغانستان، نوروز را برخلاف اسلام و بدعت دانسته و برگزارى آن را حرام و ممنوع کردند.[۴۳]
به گفته نویسنده مقاله «بازخوانی سند نوروز در روایات اسلامی»، عید نوروز به دلیل همراه بودن با اعمالی مثل هدیه‌دادن، صله رحم، احترام به بزرگترها، مهربانی با کوچکترها، پاکیزگی و آراستگی که مورد پسند عقل و شرع است، باید گرامی داشته شود.[۴۵]
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: نوروزباستانی
