عید قُربان یا عید الأضحی

عید قربان، عید اضحی، حج اکبر، عید خون یا یوم التردید یکی از اعیاد بزرگ مسلمانان، مصادف با روز دهم ماه ذی حجه و از روزهایی که روزه گرفتن در آن حرام است. در این روز باید حجاج به منی رفته و اعمال عید قربان را به جا آورند که از جمله آن اعمال، قربانی کردن است. اگرچه برگزار کردن مراسم قربانی بر زائران کعبه و در مراسم حج واجب است، اما برای سایر مردم در غیر موسم حج مستحب بوده و بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان در این روز، مراسم قربانی را انجام داده و این روز را جشن می‌گیرند و روز تعطیلی در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی است. مطابق آیات قرآن و روایات وارده حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) مامور شد پسرش حضرت اسماعیل (علیه‌السلام( را برای تقرب به خداوند و امتثال امر الهی قربانی کند، اما وقتی حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) خواست پسرش را قربانی کند، جبرئیل قوچی را برای آن حضرت آورده و آن‌را به جای اسماعیل قربانی کرد، و این سنت قربانی از این روخداد باقی مانده است.

برای شب و روز عید قربان آداب و اعمالی را در کتب فقهی و ادعیه ذکر کرده‌اند؛ زیارت امام حسین علیه‌السّلام، شب زنده‌داری و غسل از جمله اعمال شب عید و قربانی کردن، اقامه نماز عید قربان، توسعه دادن بر خانواده در خوراک و مانند آن، زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) و خواندن دعای ندبه از جمله اعمال روز عید ذکر شده است. از احکام و آداب عید قربان در باب‌های طهارت، صلات، صوم و حج کتب فقهی سخن گفته‌اند.

روز دهم ذی الحجه با نام عید قربان، یکی از عیدهای بزرگ مسلمانان است. این روز مطابق است با روزی که حضرت ابراهیم علیه السلام بعد از اینکه خواب دیده بود فرزندش اسماعیل را قربانی می کند، فرزند خود را به قربانگاه برد. در اسلام قربانی نمودن در این روز بر کسی که حج تمتع به جا می‌آورد، واجب و بر دیگران مستحب است. مسلمانان در کشورهای اسلامی روز عید قربان را جشن می گیرند.

روز دهم ذی‌الحجة در کنار عید غدیر و عید فطر و روز جمعه یکی از اعیاد بزرگ اسلامی به شمار می‌رود که در چنین روزی ابراهیم(ع(، فرزندش اسماعیل(ع) را به قربانگاه برد که جبرئیل به همراه «قوچی» بر او نازل شد و ابراهیم(ع)را مأمور به ذبح آن کرد. قربانی کردن در این روز بر حاجیانی که در سرزمین منا حضور داشته باشند واجب و برای سایر مسلمانان مستحبّ مؤکد است.

در منابع دینی اعمالی برای شب و روز عید قربان ذکر شده که شب‌زنده‌داری،زیارت امام حسین(ع)، غسل، دعای ندبه و نماز عید قربان از جمله آن‌هاست. روزه گرفتن در این روز حرام است.

عید قربان در کشورهای اسلامی، تعطیل رسمی بوده و مسلمانان در این روز به برگزاری جشن می‌پردازند.

عید قربان، روز آزمایش و امتحان حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) است که از آن سربلند بیرون آمدند.[۱] سنّت قربانی در روز عید قربان نیز یادبود رخداد ذبح اسماعیل است.[۲] حضرت ابراهیم بنابر رؤیایی که دیده بود مأمور قربانی کردن فرزندش شد. در هنگام قربانی، ابراهیم پیشانی پسرش را بر زمین نهاد و تیغ تیز بر حلق او گذارد؛ اما کارد گردن او را نبرید و سرانجام هنگامی که پدر و پسر تسلیم بودن کامل خود در برابر فرمان الهی را نشان دادند، خداوند عمل او را قبول نمود و ابراهیم به جای قربانی فرزندش قوچی را که جبرئیل آورده بود، قربانی نمود.[۳] بنابر برخی روایات، تمام حیواناتی که در سرزمین منا در روز عید قربان ذبح می‌شوند؛ فدیه حضرت اسماعیل هستند.[۴]

در عصر جاهلیت قربانی کردن از پلیدی شرک مبرا نبود. کعبه را با خون قربانی آلوده می‌کردند و گوشت آن را بر خانه کعبه می‌آویختند تا خداوند آن را قبول کند. در قرآن این رسم مذموم خوانده شده و شرط قبولی قربانی تقوا معرفی می‌شود.[۵] همین تقوا و خلوص برای قربانی کردن است که این روز، حج اکبر نامیده می‌شود.[۶]

نام دیگر عید قربان، یوم النَّحر، عیدالاَضْحیٰ و عید خون است. دهخدا از این روز با نام عید گوسپندکُشان یاد می‌کند.[۷] .

معرفی اجمالی

از نظر لغوی، «قربانی» از لفظ «قربان» گرفته شده است. هر چیزی که وسیله قرب و نزدیکی به خداوند متعال باشد، به آن قربانی می‌گویند. حال آن چیز ذبح حیوان باشد یا صدقات دیگر. «عید» از کلمه «عود» به معنای بازگشت است، بازگشت از زندان نفس و خرافات به سوی خدا، بازگشت از تسلط اهریمن به سوی خدای رحمت. «عید قربان»، به معنای بازگشت انسان به مقام تقرب الهی است که این مقام در سایه مبارزه با هواهای نفسانی و در پرتو تهذیب، خودسازی و بهره‌گیری از فرصت‌های ناب به دست می‌آید. روز دهم ماه ذی الحجه مصادف با عید قربان از بزرگ‌ترین عیدهای مسلمانان است، یادآور فداکاری و ایثار ابراهیم در راه رضای معبود و تسلیم و ایمان اسماعیل در قربانگاه.

نام‌های دیگر

نام دیگر عید قربان، عید اضحی و عید خون، از اعیاد بزرگ اسلامی و مصادف با دهم ماه ذی حجه است. روز اثبات تسلیم در برابر امر الهی، روز آزمایش و امتحان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) و حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) که از آن سربلند بیرون آمدند. [۱] «فَلَمّا اَسْلَما وَتَلّهُ لِلجَبینِ وَنادَیناهُ اَنْ یا اِبراهیم، قد صدّقت الرّؤیا انّا کذلک نجزِی المحسنین؛[۲] ...هان ای ابراهیم به خوبی انجام وظیفه کردی و ما نیکوکاران را این چنین پاداش خواهیم داد.»
یکی از نام‌های عید قربان، «حج اکبر» است. هر چند در اثبات این نام بر این روز اختلاف نظرهایی وجود دارد، ولی در حقیقت این عید برای مسلمانان، مانند تصویری زیبا از حجی بزرگ است؛ زیرا حج، آیینه طاعت و بندگی و سجود در پیشگاه معبود است و مگر عید قربان پیامی جز این ارزش‌ها دربردارد. در حقیقت، می‌توان تمامی مناسک حج را در قربانی شدن بر آستان پروردگار خلاصه کرد.

در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از مهذب الاسماء، عید قربان، حج اکبر، عید اَضحی و عید گوسفندکُشان معنا شده است. در ریشه عید اَضحی مواردی بیان شده که یکی از آن موارد، معنای لغوی «اَضحیه» است. «اَضحیه» به حیوانی گفته می‌شود که در روز دهم ذی الحجه قربانی شود.

نام دیگر روز عید قربان را «یوم التردید» گفته‌اند. نقل است حضرت ابراهیم علیه‌السّلام در شب هشتم ذی الحجه خواب دید که فرشته‌ای بالای سرش ایستاده است و می‌گوید: «ای ابراهیم! پروردگار تو می‌فرماید فرزند خود را برای من قربانی کن! » آن حضرت وحشت‌زده از خواب بیدار شد و در حیرت بود که این خوابی شیطانی یا وحی الهی بوده است. از این‌رو، این روز را «یوم التردید» نیز گفته‌اند.

آداب عید قربان

از انس بن مالک روایت شده است: «هنگامی که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به مدینه آمدند، مردم مدینه در دو روز خاص به شادی و تفریح مشغول می‌شدند و آن دو روز را جشن می‌گرفتند. پیامبر به آنان فرمود: «خداوند به جای آن دو روز، دو روز بهتر برای شما قرار داده است؛ روز عید فطر و روز عید قربان». [۳] ‌ام سلمه از رسول خدا (صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم) روایت کرده است: «هرگاه هلال ماه ذی الحجه را دیدید و قصد قربانی کردن داشتید، تا حیوانی را قربانی نکرده‌اید، قسمتی از مو، ناخن و موهای زاید خود را کوتاه نکنید». [۴] از اعمال این روز، نظافت، استعمال بوی خوش، مسواک زدن و غسل کردن است؛ مانند کارهایی که در روز جمعه تاکید شده است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عید قربان، پیش از نماز چیزی نمی‌خورد تا از نماز برمی‌گشت.[۵] رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عید، از راهی به مصلا می‌رفتند و از راه دیگر بازمی‌گشتند.[۶] نماز عید دو رکعت است که به شیوه مخصوصی خوانده می‌شود و پیامبر خدا بر خواندن آن بسیار تاکید کرده است. کسانی که به نماز عید که به صورت جماعت برگزار می‌شود، نرسند و همچنین زنانی که در خانه هستند، می‌توانند نماز عید را فرادا بخوانند. در صورت نرسیدن به نماز جماعت در روز عید، تعداد رکعات نماز و چگونگی آن تغییری نمی‌کند. جبیر بن نضیر روایت می‌کند: هنگامی که اصحاب رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در روز عید همدیگر را دیدار می‌کردند، به یکدیگر می‌گفتند: «تَقَبَّلَ اللهُ مِنّا و مِنْک؛ خداوند از ما و شما قبول کند». [۷]

آداب اجتماعی

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «همانا خداوند بلند مرتبه به من وحی کرد که در برابر یکدیگر فروتن باشید تا یکی بر دیگری ستم و تجاوز نکند و فخر و تکبر نورزد». [۸]

پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «بخورید و بیاشامید، بپوشید و به یکدیگر صدقه دهید، ولی اسراف نکنید و تکبر نورزید».کسی که می‌خواهد روزی‌اش افزون شود و بقیه عمرش پر خیر و برکت باشد، باید صله رحم به جا آورد.

احکام نماز عید قربان

وقت نماز عید قربان، از اول آفتاب روز عید است تا ظهر. مستحب است نماز عید قربان را پس از بلند شدن آفتاب بخوانند. نماز عید قربان دو رکعت است. نمازگزار در رکعت اول پس از خواندن حمد و سوره، باید پنج تکبیر بگوید و پس از هر تکبیر یک قنوت بخواند. پس از آن به رکوع برود و دو سجده به جا بیاورد. رکعت دوم نماز چهار تکبیر و قنوت دارد. مستحب است نمازگزار پس از نماز، قدری از گوشت قربانی بخورد. مستحب است نمازگزار پیش از نماز عید غسل کند و دعاهای پیش از نماز و پس از آن را که در کتاب‌های دعا آمده است، بخواند. مستحب است در نماز عید بر زمین سجده کنند و در حال گفتن تکبیرها، دست‌ها را بلند کنند و نماز را بلند بخوانند.[۹]

اعمال

احکام و آداب خاصی در روایات و فقه اسلامی، درباره روز و شب عید قربان وارد شده است.

اعمال شب عید قربان

از امام صادق علیه السلام روایت شده که از پدرانش چنین نقل فرمودند:[۲] «امام علی علیه السلام دوست داشت چهار شب از سال، خود را فارغ نماید؛ شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان». ممکن است منظور از فراغت، فراغت برای عبادت در آن شب با زنده نگهداشتن آن باشد. بلکه به قرینه احادیث مشابه ظاهراً منظور همین است. زنده نگهداشتن آن عبارت از فارغ ساختن نفس، قلب و اعضای بدن در خدمت به خداوند متعال است، به این صورت که دل او در یاد خدا بوده، بدنش مشغول فرمانبرداری و عبادت خدا بوده و در طول شب هیچ چیزی حتی مناجات، او را از خداوند غافل ننماید؛ مگر این که مشغول شدن به این مناجات نیز برای خدا و به خاطر او باشد که این مطلب اولین درجه مراقبت می‌باشد. در شب و روز عید زیارت امام حسین علیه‌السلام مستحب است. از واجبات شب عید قربان بر حاجى بیتوته در مشعر الحرام است.[۳]

شب عید

زیارت امام حسین علیه‌السّلام در شب عید مستحب مؤکد است،[۱۰] چنان‌که این شب از بهترین زمان‌ها برای دعا و استجابت آن می‌باشد.[۱۱] از واجبات شب عید بر حاجی بیتوته در مشعر الحرام است.[۱۲] از امام صادق علیه‌السلام روایت شده که از پدرانش چنین نقل فرمودند: [۱۳] «امام علی علیه‌السلام دوست داشت چهار شب از سال، خود را فارغ نماید، شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان» ممکن است منظور از فراغت، فراغت برای عبادت در آن با زنده نگهداشتن آن باشد. بلکه به قرینه احادیث مشابه ظاهراً منظور همین است. زنده نگهداشتن آن عبارت از فارغ ساختن نفس، قلب و اعضای بدن در خدمت به خداوند متعال است، به این صورت که دل او در یاد خدا بوده، بدنش مشغول فرمانبرداری و عبادت خدا بوده و در طول شب هیچ چیزی حتی مناجات، او را از خداوند غافل ننماید، مگر اینکه مشغول شدن به این مناجات نیز برای خدا و به خاطر او باشد، که این مطلب اولین درجه مراقبت می‌باشد. در شب و روز عید زیارت امام حسین (علیه‌السلام) مستحب است.

روز عید

بسیار انجام دادن کارهای نیک [۱۴] قربانی کردن در غیر منی و تقسیم کردن گوشت آن میان فقرا [۱۵] [۱۶] گزاردن نماز عید در عصر غیبت [۱۷] و خوردن از گوشت قربانی پس از نماز عید مستحب است، [۱۸] چنان‌که غسل کردن در روز عید مستحب مؤکد می‌باشد و آغاز وقت آن طلوع فجر است، [۱۹] لیکن در اینکه پایان وقت آن، قبل از خروج برای نماز عید است یا زوال خورشید و یا غروب آفتاب، اختلاف می‌باشد.[۲۰] نماز عید در عصر حضور و حاکمیت امام علیه‌السّلام واجب است.[۲۱] [۲۲] روزه گرفتن در روز عید قربان حرام است.[۲۳] توسعه دادن بر خانواده در خوراک و مانند آن [۲۴] و خواندن دعای ندبه در روز عید مستحب است. مسافرت کردن در روز عید پس از طلوع خورشید و پیش از گزاردن نماز عید در صورت وجوب آن حرام و در غیر این صورت مکروه است.[۲۵] بنابر قول مشهور ، گفتن تکبیرات به گونه‌ای که وارد شده مستحب است. جایگاه آن برای غیر حاضر در منی، پس از هر یک از ده نماز واجب می‌باشد که نخستین آن، نماز ظهر روز عید و آخرین آن، نماز صبح روز دوازدهم است و برای حاضر در منی، پس از هر یک از پانزده نماز واجب که نخستین آن، نماز ظهر روز عید و آخرینش نماز صبح روز سیزدهم است. وقوف در مشعر الحرام از طلوع فجر تا طلوع خورشید روز عید بر حاجی واجب است،[۲۶] چنان‌که بر حاجی واجب است روز عید قربان جمره عقبه را رمی و پس از آن قربانی کند و سپس حلق یا تقصیر نماید.[۲۷] [۲۸]

قربانی کردن

از آداب روز عید قربان، قربانی کردن در راه خدا می‌باشد.

قربانی

در در روز عید قربان واجب است بر کسی که حج تمتع به جا می‌آورد، ذبح یک «هَدی» یعنی یک شتر یا یک گاو و یا یک گوسفند.[۶] قربانی پس از رمی جمره عقبه انجام می گیرد. خداوند در قرآن مجید راجع به قربانی چنین می‌فرماید: «وَالبُدنَ جَعَلناها لَکُم مِن شَعائِر الله». بُدن و بَدَنة به منزله شتران قربانی است.[۷] یعنی این قربانیان را قرار دادیم، چون جزو شعائر الهی می‌باشد. مستحب موکد است که حجاج در روز عید قربان اولین چیزی که می‌خورند، از گوشت قربانی باشد.[۸] قربانی برای غیر حاجیان سنت موکد است. در مورد گوشت قربانی در احادیث آمده است: امامان معصوم علیهم السلام یک سوم قربانی را به همسایگان و یک سوم آن را به نیازمندانی که درخواست داشتند، می دادند و یک سوم باقی مانده را برای خانواده خود نگه می داشتند.[۹] از این رو مستحب است که قربانى سه قسمت شود: یک سوم آن را خودش بخورد و یک سوم را صدقه دهد و یک سوم را هدیه نماید؛ و احتیاط آن است که چیزى از آن بخورد اگر چه واجب نیست.[۱۰]