هنگام درگذشت وی را ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق. گزارش کرده اند.[۷۸] . برخی مدفن او را در بقیع، سمت چپ ورودی و کنار صفیه و عاتکه، عمه های پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) دانسته اند.[۷۹] . اما شماری دیگر این سخن را رد کرده اند؛ زیرا افزون بر فقدان شاهد تاریخی در منابع اصیل، حتی در سفرنامه های دو سده اخیر، از این گزارش خبری در دست نیست. از اینرو، میتوان گفت قبر وی میبایست کنار دیگر همسران امیرمؤمنان (علیهالسّلام) و فرزندان ایشان در بقیع باشد؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.[۸۰]
استمرار نسل امام علی از امالبنین
نسل امام علی (علیهالسّلام) از همسرش امالبنین تنها از طریق عبیدالله بن عباس استمرار یافت: [۸۱] [۸۲] [۸۳] . -۱. عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال ۲۰۴ق. به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.[۸۴] [۸۵] . -۲. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن هاشمیه میگفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.[۸۶] [۸۷] . -۳. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری علیه السّلام بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.[۸۸] [۸۹] [۹۰] . ۴. - عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.[۹۱] [۹۲] . در ایران، شماری از تبار حضرت عباس دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان میروند. امامزاده سید شاه سید علی در قم از آن جمله است که نسب او را اینگونه گزارش کردهاند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیرالمؤمنین.[۹۳] [۹۴] . البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکندهاند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده اند؛ از جمله ابویعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش میروند.[۹۵] [۹۶] [۹۷] [۹۸] .
قرنهاست که زنان شیعه برای دور کردن بلا و نقمتی و دست یافتن به خواسته و نعمتی به ایشان توسل میجویند و از او طلب یاری و مرادخواهی میکنند. توسل به امالبنین معمولاً از طریق نذر و دادن نذریهایی مانند انداختن سفره نذری، پختن آش و حلوای نذری، و خیر کردن خرما در راه خدا و به نام او صورت میپذیرد. مردم با برگذاری اینگونه مراسم و شعائر دینی معتقدند که میتوانند ارواح مقدسان را به یاری بطلبند و با کمک آنها تنگیها و مصایب زندگی را از میان بردارند. این مراسم و شعائر یک واقعیت اجتماعی است و بخشی از حیات دینی و زندگی معنوی مردم مسلمان در جامعههای سنتی را شکل میدهد و کارکردی روانی - اجتماعی در انسجام نظام زندگی و پاسخ گویی به خواستها و انتظارات عاطفی برگذار کنندگان مراسم دارد. در اهدای نذری به ام البنین، یا هر شخصیت مقدس دیگر، عقیده و عملِ صاحب نذر، و اسباب و مواد نذری نقشی مهم و اساسی میان نذر دهنده و نذر گیرنده دارد. وضع و حالت احساسی و معنوی و قصد و نیت خالص و پاک نذر دهنده، پاکیزه و حلال بودن اسباب و خوراکیهای نذری، ادعیه و اوراد مخصوص آیینهای نذری و توسل، و کامل و دقیق انجام دادن اعمال مربوط به مراسم و شعایر نذر و نیاز، صاحبان نذر را در نزدیکی به مقدسان و رسیدن به آرمانها و آرزوهایشان کمک میکند.
اُمّ الْبَنین در اشعار
محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کُمپانی فقیه و فیلسوف قرن چهاردهم (درگذشت: ۱۳۶۱ق : چشمه خور درفلک چارمین --- سوخت ز داغ دل ام البنین --- آه دل پرده نشین حیا --- برده دل از عیسی گردون نشین --- دامنش از لخت جگر لاله زار --- خون دل ودیده روان زاستین --- چارجوان بود مرا دلفروز --- والیوم اصبحت ولا من بنین[۴۱] . ژولیده نیشابوری شاعر آیینی درگذشت: ۱۳۸۶ش : آن کنیزم که در سرای علی --- همچو زهرا شدم فنای علی --- ریختم عشق را بپای علی --- شد همه هستیام فدای علی[۴۲] . غلامرضا سازگار مداح و شاعر مشهور آیینی زاده: ۱۳۲۰ش : ای به بنین تو درود همه --- فاطمه یا فاطمه یا فاطمه --- باغ گل یاس سلام علیک --- مادر عباس سلام علیک --- سایه نشین حرم آفتاب --- غرق شده در کرم آفتاب --- فاطمه دوم حیدر شدی --- مادر یک ماه و سه اختر شدی --- قدر تو گوی شرف از ناس برد --- ارث ادب را ز تو عباس برد --- جز تو که در کرب و بلای حسین --- چار پسر کرده فدای حسین --- چار پسر دادی و زین افتخار --- شد حرم چار امامت مزار[۴۳] .
سفره ام البنین یا سفره مادر حضرت عباس بزرگداشت و توسل به حضرت امالبنین بوده که با دعا خواندن و اطعام دیگران همراه است.[۱۶] خواندن زیارت عاشورا، دعای توسل، سوره یس، زیارت ام البنین، ذکر صلوات و توسل به حضرت عباس[۱۷] در سفره ام البنین انجام میشود.[۱۸] ثواب این دعاها به ام البنین هدیه میگردد. این سفره برای برآورده شدن حاجتها، بالا بردن صبر و تحمل مصیبتها است.[۱۹] . کاچی، نان، پنیر، حلوا، سبزی و خرما از خوراکیهای این سفره است.[۲۰] توسل، نذر و تبرک از طریق سفره انداختن و اطعام را صحیح دانسته اند.[۲۱] . این سفره در میان مردم برخی از شهرها و آبادیهای ایران به «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره مادر حضرت عباس» نیز شهرت دارد. سفرهای به نام «بی بی سهشنبه » را نیز در جاهایی، مانند خراسان[۹۹] . به حضرت فاطمه امالبنین، و در جاهایی دیگر مانند شاهرود[۱۰۰] [۱۰۱] . به حضرت فاطمه زهرا سلام اللهعلیها نسبت داده اند و به نام آن دو بیبی «سفره امالبنی» و «سفره حضرت فاطمه » نامیده اند. در پندار عامه، بیبی سه شنبه زنی نیکوکار بوده که در روز سه شنبه زاده شده، و سه شنبه ازدواج کرده، و سه شنبه نیز مرده است. [۱۰۲] [۱۰۳] . شاید منسوب کردن سفرههای حضرت فاطمه زهرا و فاطمه ام البنین به بیبی سه شنبه، به این سبب بوده است که در گذشته سفرههای نذری این دو خاتون را در روز سهشنبه میانداختهاند. هنوز هم در بعضی از مناطق ایران، آش ام البنین را در روز سه شنبه میپزند و سفرهاش را هم در این روز میاندازند.[۱۰۴] . امالبنین، این مادر مقدس مثالی نیز در آیین اهدای نذری با حضور خود همچون یک میانجی نمادی میان آدمیزادگان و پروردگار عمل میکند و زمینه نزدیکی نذر دهندگان را با خداوند برای برآورده شدن حاجاتشان و رهایی آنان از تنگی و سختی معیشت، فراهم مینماید.
اسباب و خوراکیهای سفره ام البنین، سادهتر و کمتر از سفره حضرت ابوالفضل است. قرآن، شمع، آینه، جانماز، مهر، تسبیح و کتاب دعا از اسباب مخصوص سفره؛ کاچی، نان، پنیر، سبزی، ماست و آجیل مشکلگشا و خرما از خوراکیهای نذری سفره است. آش و حلوا و پلو و چند گونه خوراکی و میوه دیگر نیز از خوراکیهای دیگر سفره ام البنین است که برخی از آنها جنبه نذری، و برخی دیگر جنبه تشریفاتی دارد. [۱۰۵] . صاحبان نذر، بنابر نیتهایی که میکنند، سفرههای نذری خود را پیش یا پس از برآورده شدن حاجاتشان میاندازند و اهدا میکنند. خوراکیهای نذری را صاحب سفره، خود به تنهایی یا با مشارکت زنان حاجتمند و نذردار دیگر فراهم میکند. مشارکت مردم در انداختن سفره ام البنین به اینگونه است که هرکس هر نوع خوراکی را که نذر کرده است، تهیه میکند و به صاحب سفره میدهد که در سفره اش بگذارد. حلال بودن اسباب و خوراکیهای سفره و پولی که این اسباب و خوراکیها با آن فراهم میشود، همچنین پاکیزگی و مطهر بودن زنان شرکت کننده در پای سفره نذری از شرایط بنیادی در آیین سفرههای نذری است. برخی نیز برای فراهم کردن مواد خوراکیهای نذری سفره، دوشیزگان نابالغی را که فاطمه نامیده میشوند و در پندار عامه پاک و معصوم انگاشته میشوند، برمیگزینند.
انداختن سفره ام البنین معمولاً زمان معین و مشخصی ندارد و آن را در هر روز از سال و در هر موقع از روز میتوان انداخت. در بعضی جاها، از جمله خراسان، این سفره را در روز سهشنبه میاندازند. سفره امالبنین را که یک سفره پارچهای سفید است، در میان اتاقی در خانه میگسترند و اسباب و خوراکیها را روی آن میچینند. از آداب سفره نماز و دعاست. نماز سفره، دو رکعت نماز حاجت است که آن را صاحب سفره و زنانی که حاجت و نیازی دارند، روی سجاده و در پای سفره میخوانند. زنان به هنگام نیت کردن، حضرت فاطمه امالبنین را به دستهای بریده فرزندش ابوالفضل قسم میدهند که حاجتشان را برآورده کند. در برخی از مناطق ایران، پیش از خواندن نماز امالبنین، دو رکعت نماز هم به نام حضرت ابوالفضل، باب الحوائج، میخوانند و حاجت خواهی میکنند. پس از پایان نماز، دعای توسل میخوانند. آنگاه صد بار به شمار دانههای تسبیح این اوراد[۱۰۶] [۱۰۷] . را که مخصوص سفره ابوالفضل است، [۱۰۸] میخوانند: ای ماه بنیهاشم، خورشید لقا عباس ••••• ای نور دل حیدر، شمع شهدا عباس --- از رنج و غم و محنت، ما رو به تو آوردیم ••••• دست من محزون گیر، از بهر خدا عباس . دعا و اوراد سفره را معمولاً ملاّ یا روضه خوان زن که او را در خراسان "آتو"[۱۰۹] . و در تهران "خانم درسی" میگویند، میخواند و بانوان پای سفره پس از او تکرار میکنند. سرانجام، حاضران در مجلس خوردن خوراکیهای سفره را آغاز میکنند. سفره ام البنین اختصاص به بانوان دارد و مردان نباید در مراسم سفره اندازی شرکت کنند. خوردن بعضی از خوراکیهای نذری این سفره، مانند کاچی، حلوا، خرما و آش برای مردان و پسر بچهها ممنوع است. [۱۱۰] [۱۱۱] . خراسانیها خوردن آش ام البنین را برای مردان ناشایست میدانند و میگویند که اگر مردی از این آش بخورد، به زندان میافتد. زنان باردار را نیز از خوردن این آش بازمیدارند تا اگر طفل در شکم آنان پسر باشد، در بزرگی به زندان نیفتد. [۱۱۲] .
از نذریهای دیگری که به نام فاطمه ام البنین میدهند، آش و حلواست. این آش و حلوا در بیشتر جاها و در میان مردم به نام آش مادر ابوالفضل و حلوای ام البنین، [۱۱۳] . و در خراسان به نام آش اُماج کماج[۱۱۴] معروف است. فراهم کردن مواد آش و طرز پختن آن آداب خاصی دارد. معمولاً آرد آش، یا پول خرید آرد را زنان در شب سه شنبه با گدایی از ۷ خانه که در آن زنی به نام فاطمه باشد، بهدست میآورند. بُنشَن و مواد آش را هم از دکانهای سرگذر و محله میخرند. آرد را در سینی یا بشقابی میریزند و در همان شب سه شنبه همراه با شمع یا چراغی افروخته در اتاقی روی سفره نذری میگذارند و در اتاق را میبندند. سپیده دم روز سه شنبه در اتاق را میگشایند و آرد را که میپندارند امالبنین تبرک کرده، برمیدارند و خمیر میکنند و از آن اُماج (دانههایی گرد به شکل واندازه ماش) و یا رشته درست میکنند و در آش نذری میریزند. کسانی که حلوا یا کاچی نذر کرده اند، آرد را با آب و روغن و زعفران و شکر یا عسل میآمیزند و حلوا و کاچی میپزند. خراسانیها با مقداری از این آرد چند قرص نان هم به نام کماج روی ساج میپزند. آش و حلوای نذری را کاسه کاسه و بشقاب بشقاب میان خویشان و همسایگان پخش میکنند، یا در سفره نذری امالبنین که خود یا دیگران انداختهاند، میگذارند. در خراسان آش اُماج کماج را با چند شمع روی سفره میچینند. وقتی همه زنان پای سفره نشستند، آتو روضه میخواند و ۷ آیه از آیههای سوره یس را که مخصوص سفره ام البنین است، قرائت میکند. زنان پس از خواندن هر آیه، یک صدا میگویند: السلام علیک یا امیرالمؤمنین. دختر نابالغی به نام فاطمه نیز که پای سفره و رو به قبله نشسته است، پس از هر آیه مقداری آش را با قاشقی که در دست دارد، از کاسهاش بر میدارد و در بشقابی میریزد و در آخر آش را در کاسه برمیگرداند. پس از پایان خواندن دعا و اوراد، آش را در بشقابهایی میریزند و میان زنان مجلس پخش میکنند. [۱۱۵] [۱۱۶] .
نذر دهندگان معتقدند که اگر نذرشان در پیشگاه حق پذیرفته گردد، حضرت ام البنین شب هنگام با حضور روحانی خود در پای سفره گسترده در اتاق در بسته، آرد مخصوص آش یا حلوا یا کاچی نذری آنها را تبرک میکند. نشانه حضور نمادین بی بی ام البنین، و تبرک آرد را اثری میپندارند که بر روی آرد افتاده است. این اثر را نقشی رمزی و نمادین از پنجه یا مهر یا تسبیح ام البنین میانگارند و آن را علامت قبول نذر و برآورده شدن حاجاتشان میپندارند. نظیر چنین پنداشتی از قدیم در میان جامعه زرتشتی ایران نیز رواج داشته است. زرتشتیان معتقدند که نذر و حاجتشان هنگامی پذیرفته و برآورده میشود که دختر شاه پریان بیاید و از خوراکیهای سفره نذریشان بخورد. زرتشتیان سفره های نذری خود را در سفره خانه های خانه شان میاندازند و یک شب درِ سفرهخانه را میبندند تا دختر شاه پریان بر سر سفره بیاید. نشانه حضور دختر شاه پریان و پذیرش نذریشان از پدید آمدن علامتی روی تخم مرغی که در پنبه گذارده شده است و رویش آویشن پاشیدهاند، آشکار میگردد. [۱۱۷] .
ولادت و نسب --- ازدواج با علی علیهالسلام --- پس از واقعه کربلا --- وفات --- سخن بزرگان درباره امالبنین --- پانویس --- منابع
نسب شناسی --- شخصیت --- ازدواج با امیرالمومنین --- فرزندان --- شهادت فرزندان --- سوگواری ام البنین --- وفات و محل دفن --- استمرار نسل امام علی از ام البنین --- ام البنین در فرهنگ عامه --- توسل جویی --- سفره ام البنین --- آداب سفره اندازی --- آش و حلوای نذری --- پذيرش نذري --- فهرست منابع --- پانویس --- منبع
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: ام البنین علیهاسلام
