احکام اعتکاف

اعتکاف و احکام آن، حدی از حدود الهی هستند:... وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه... : ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ ... [۵۷] . و عقل، اسلام، قصد قربت و همچنین ایمان از شروط صحت همه عبادت‌ها از جمله اعتکاف، هستند.[۵۸] [۵۹] [۶۰] .

حکم تکلیفی

در دین اسلام اعتکاف به خودی خود مستحب است اما به واسطۀ نذر، عهد یا قسم و شرط ضمن عقد لازم مانند اجاره و مانند آن واجب می‌شود[۶۱] . و همچنین اگر کسی دو روز معتکف بود اعتکاف روز سوم بر او واجب است. قطع اعتکاف مستحب در دو روز اول اشکال ندارد ولی قطع اعتکافی که واجب معین است یا اعتکاف روز سوم جایز نیست.

زمان اعتکاف

اعتکاف زمان خاصی ندارد بلکه در هر زمانی که مکلف بتواند روزه بگیرد می‌تواند معتکف شود لیکن اعتکاف در صورتی صحیح است که معتکف مؤمن و عاقل و روزه دار باشد، قصد او از اعتکاف نزدیک شدن به خدا و زمان اعتکافش کمتر از سه روز نباشد. این مدت از اذان صبح روز اول شروع شده تا غروب روز سوم به پایان می‌رسد. در این مدت نباید از مسجد خارج شود مگر مواردی که استثنا شده است مانند کارهای ضروری که به مقدار ضرورت می‌تواند از مسجد خارج شود، لذا اعتکاف، عبادتی مشروط به زمانی است که فرد روزه دار است:... ثم اتموا الصیام الی اللیل ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه... : ... سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید! و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌ اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛... [۶۲] . ذکر احکام اعتکاف در لابه لای احکام روزه به این نکته ناظر است که اعتکاف، به روزه مشروط است و روایات ذیل آیه هم مؤید این برداشت است. [۶۳] [۶۴] . اما در روزه اعتکاف، قصد اعتکاف شرط نیست بلکه روزه ماه رمضان یا روزه نذری و مانند آن نیز کفایت می‌کند.[۶۵] . در صورت صحیح نبودن روزه به جهت زمان مانند اعیاد قربان و فطر و یا به جهت شخص مانند حائض، نفساء، بیمار و مسافر اعتکاف نیز صحیح نیست.با فضیلت‌ترین زمان برای اعتکاف،ماه مبارک رمضان به ویژه دهۀ آخر آن است. [۶۶] [۶۷]

مکان اعتکاف

کعبه : بر اساس آیات قرآن مجاورت کعبه، مکان اعتکاف در شریعت ابراهیم علیه‌السّلام بوده است: واذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا واتخذوا من مقام ابر اهیم مصلی وعهدنا الی ابر اهیم واسماعیل ان طهر ا بیتی للطائفین والعاکفین والر کع السجود: و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم! و (برای تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید! [۶۸] . برداشت، بر این اساس است که واژه «عاکفین» در آیه به معنای اعتکاف کنندگان و اقامت کنندگان در مجاورت کعبه برای عبادت خداوند باشد.[۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] [۷۳] .

مساجد : یکی از شروط عبادت اعتکاف انجام دادن آن در مسجد است. چنانکه قرآن مساجد، را محل برگزاری اعتکاف معرفی می‌کند:... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد... : ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌ اید، با زنان آمیزش نکنید!.. [۷۴] [۷۵] . و مکان بودن مساجد برای اعتکاف از حدود و آیات الهی و غیر قابل نقض است:... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها کذلک یبین اللـه آیاته للناس لعلهم یتقون: ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‌سازد، باشد که پرهیزکار گردند! [۷۶] . در اینکه مقصود از مسجد چه مسجدی است، بین علمای اسلامی اختلاف است؛ از ظاهر جمله... و انتم عکفون فی المسجد... [۷۷] . جواز اعتکاف در هر مسجدی استفاده می‌شود، [۷۸] . زیرا المساجد عام و شامل همه مساجد است؛ ولی امامیه با استناد به روایات، [۷۹] . عموم آیه را به مساجد چهارگانه، یعنی مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره [۸۰] [۸۱] . و مسجد جامع هر شهر[۸۲] [۸۳] . تخصیص زده‌ اند. سید مرتضی در مسجدی اعتکاف را جایز می‌داند که معصوم در آن مسجد نماز جمعه اقامه کرده باشد وی فقط چهار مسجد را واجد این خصوصیت می‌داند: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه، مسجد بصره. [۸۴] . ولی شیخ صدوق، مسجد مدائن [۸۵] . را نیز اضافه کرده است، زیرا در دو مسجد اول پیامبر صلی‌ الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم و در سه مسجد اخیر امیر مؤمنان علیه ‌السّلام نماز جمعه خوانده است. [۸۶] . محقق حلی به شیخ مفید و ابن ابی عقیل عمانی و جماعتی از اصحاب نسبت می‌دهد که اعتکاف را در مساجد مذکور و هر مسجد جامعی از هر شهری جایز می‌دانسته ‌اند و خودش این نظریه را می‌پسندد.[۸۷] . فقهای متاخر از علمای مذکور هر کدام یکی از این سه قول را برگزیده‌اند. بیشتر فقهای معاصر غیر از امام خمینی، اعتکاف در مسجد جامع را جایز می‌دانند. [۸۸] . ولی ایشان در غیر از چهار مسجد مذکور اشکال کرده و در غیر مسجد جامع فتوا به عدم جواز می‌دهند. [۸۹] . شایان ذکر است که حضور در مسجد و خارج نشدن از آن در مدت اعتکاف، جز برای کارهای ضروری و رفع حاجت، لازم است.[۹۰] .

محرمات اعتکاف

خداوند در قرآن متعکفین را از آمیزش در حال اعتکاف نهی فرموده است: احل لکم لیلة الصیام الر فث الی نسائکم... ولا تباشر وهن وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها... : آمیزش جنسی با همسرانتان، در شب روزهایی که روزه می‌گیرید، حلال است.... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته ‌اید، با زنان آمیزش نکنید! این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید!.. [۹۱] . و در فقه شیعی آمیزش با همسر و به قول مشهور لمس کردن و بوسیدن او با شهوت، بوییدن عطر، گل و گیاهان خوش بو به قول مشهور، مجادله با دیگران در امور دنیوی و دینی به قصد فضل فروشی و غلبه و خرید و فروش در شب و روز بر معتکف حرام است.[۹۲] [۹۳] . بطور کلی آنچه روزه را باطل می‌کند، اعتکاف را نیز باطل می‌کند.[۹۴] . همچنین آمیزش در شب، موجب بطلان اعتکاف است [۹۵] .

اثر اعتکاف

بنابر آیات قرآن اعتکاف، زمینه کسب تقوا را در انسان معتکف فراهم می‌کند:... وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود اللـه فلا تقر بوها کذلک یبین اللـه آیاته للناس لعلهم یتقون: ... و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌اید، ... خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‌سازد، باشد که پرهیزکار گردند! [۹۶] . و در اهمیت تقوا از منظر قرآن، همین بس که تقوا دستور خداوند به خاتم پیامبران صلوات الله علیه است : یـایها النبی اتق الله... [۹۷] . و فقط اعمال متقیان پذیرفته شده است: انما یتقبل الله من المتقین.[۹۸] . و به کاری که بنیان آن براساس تقوا نباشد، هرگز اعتنایی نیست، هرچند ساختن مسجد باشد: والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا... لاتقم فیه ابدا لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین افمن اسس بنیـنه علی تقوی من الله... [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱] .

حکایات اعتکاف

اعتکاف در سیره رسول خدا صلی الله علیه و اله وسلم

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم هر از چند گاهی به دور از غوفای مکه و سر و صدای مردم و هیاهوی بت پرستان، خود را به غار حراء می رسانید و به پرستش معبود حقیقی مشغول می شد. حضرت امیرمومنان علی علیه السلام در این باره می فرمایند: و لَقَد کان یُجاوِرُ فی کُلِّ سَنَةٍ بِحِراءَ فَأرَاهُ وَلا یَرَاهُ غَیری؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در هر سال مدتی را در غار حرا می گذراند. پس تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من او را نمی دید. (اعتکاف ابرار به نقل از نهج البلاغه خطبه 192) . در شبی از شبها در حالی که محمد صلی الله علیه و آله وسلم معتکف کوی دوست بود، صدایی شنید. آری جبرئیل از آسمانها جواب همه پرسشهای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را در دفتری از نور به زمین آورده بود؛ دفتری که نسخه شفا بخش همه در دهای بشری بود. "ای انسان براستی موعظه ایی از سوی پرودگارتان برای شما آمده و آن شفای دردهای شما و هادی و رحمتی برای عالمیان است. یونس:57" . پس از بعثت و بعد از هجرت، پیامبر فرصتی دوباره می یابد تا به اعتکاف روی آورد و خلوتی با خدای خود داشته باشد. این بار اعتکاف را در مسجد النبی پی می گیرد. رسول خدا افزون بر اهتمام عملى نسبت ‏به اعتکاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام این عمل تشویق مى‏نمودند رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموده اند: "اعتکاف، در ده روز از روزهای رمضان، معادل دو حج و دو عمره است" . امام صادق علیه السلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در ده روز آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می شدند و برای آن حضرت خیمه ای موئین بر پا می کردند و ایشان در این ده روز بستر خویش را بر می چیدند و به اعتکاف مشغول بودند. (اعتکاف ابرار به نقل از کافی، ج4 ص 175) در روایتی دیگرازامام صادق علیه السلام میخوانیم:"بدر در ماه رمضان واقع شد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اعتکاف ننمود؛ از این رو، در سال بعد 20 روز اعتکاف نمودند، 10 روز برای همان سال و 10 روز برای قضای سال قبل. (همان به نقل از کافی، ج4 ص 175)

اعتکاف در سیره امیرمؤمنان علی علیه السلام

اکر کسی نگاهی اجمالی به زندگانی و کیفیت عبادتهای آن امام همام داشته باشد به این نکته خواهد رسید که راز و نیاز حضرت با خداوند متعال، حقیقتی انکار ناپذیر است. صدای مناجات عاشقانه و ناله های شبانه امیرالمومنین در دل نخلستان ها در گوش تاریخ پیچیده است. ابودرداء که یکی از شیعیان حضرت امیر المومنین است نقل می کند: من آن حضرت را دیدم که از دوستانش کناره گرفت و به «شویحطات النجار» رفت و خود را در میان نخلهای پر شاخ و برگ مخفی کرد؛ به گونه ای که من او را گم کردم. بعد از مدتی او را دیدم و پیش خود گفتم که به خانه برگرد؛ ناگاه دیدم صدایی سوزناک و ناله ای جانسوز به گوش رسید که می گوید: خدایا! چه بسیار گناهان که در مقابلش نعمت عطا فرمودی و آن گناهان را ظاهر نکردی. خدایا اگر عمر من در نافرمانی تو سپری شده است و نامه اعمالم پر از گناه است ولی من امید به بخشش تو دارم و به غیر از رضایت تو امید دیگری ندارم.
صدای مناجات او چنان مرا مشغول کرد که متوجه چیز دیگری نشدم ناگاه علی بن ابیطالب علیه م السلام را دیدم خود را مخفی کردم آن حضرت را دیدم که پس از چند رکعت نماز در دل شب تاریک به جای آورد و به دعا و گریه و مناجات پرداخت و می فرمود: خدایا به عفو و بخشش تو که می اندیشم گناهانم را کوچک می پندارم و در مؤاخذه تو که می نگرم بلا و گناهانم بزرگ جلوه می کند. ای وای بر من اگر در نامه اعمالم گناهی را ببینم که من آن را فراموش و تو آن را محاسبه کرده باشی! پس وای بر گرفتاری که خویشان وی را نجات ندهند و قوم و قبیله برای او نفعی نداشته باشد. پس فرمود: آه از آتشی که جگرها را می سوزاند و آتشی که پوست سر را می کند ، آه از سختی های شعله کشیدن آتش! ابودرداء می گوید: پس آن حضرت گریست و دیگر هیچ صدا و حرکتی از او ندیدم با خود گفتم که خواب بر او غالب شده و او را برای نماز صبح بیدار کنم. وقتی قدم پیش نهادم دیدم که همچون چوب خشکیده روی زمین افتاد هر چه او را تکان دادم حرکتی نکرد گفتم: انا لله و انا الیه راجعون . دیگر امیر المومنین از دنیا رفت. به سرعت به طرف منزل آن حضرت آمدم تا به خانواده اش خبر دهم . من ماجرا را به حضرت فاطمه سلام الله علیها گفتم آن حضرت فرمود:« ای ابادرداء! به خدا قسم این حالت بیهوشی است که در اثر خوف از خدا بر او عارض شده است. پس من به خدمت امیرالمومنین رفتم و مقداری آب به صورت مبارکش پاشیدم و او به هوش آمد. (اعتکاف ابرار، به نقل از امالی شیخ صدوق، ص 137(با تلخیص)

اعتکاف سیره دیگر ائمه علیهما السلام

امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز به جد خویش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم تاسی می کردند و در مسجد معتکف می شدند. (همان به نقل از وسایل الشیعه شیخ حر عاملی، ج11، ص586) . امام زین العابدین علیه السلام نمونه کامل برای افرادی است که خواستار عبادت خالصانه اند. گاهی این عبادت و راز و نیاز با معبود در جایگاهی خاص و به دور از مردم صورت می گرفت. حضرت امام باقر علیه السلام کناره گیری پدر خویش از مردم بعد از شهادت جد بزرگوارش حضرت امام حسین علیه السلام چنین بیان می کند:
علی بن حسین علیهما السلام بعد از شهادت پدر بزرگوارشان حضرت امام حسین علیه السلام، از منزل خویش کناره گرفت و چندین سال در چادری که از مو بود در صحرا اقامت گزید چون از مخالطت با مردم کراهت داشت... (اعتکاف ابرار به نقل از بحار الانوار علامه مجلسی، ج97 ص 266) . امام صادق علیه السلام مانند نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در مسجد النبی معتکف می شدند. سفیان ثوری می گوید: محضر حضرت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم سؤال کردم : ای پسر رسول خدا چرا از مردم کناره گرفته ای؟ حضرت در جواب فرمود: ای سفیان [مردم زمانه] فاسد شده و برادران تغییر کرده اند پس من تنهایی و خلوت را آرام بخش تر برای قلبم یافتم... (بحار الانوار، ج47، ص61)
حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام نیز مشتاق راز و نیاز با خداوند متعال بود و از او درخواست می کرد که جایگاهی خلوت به او عطا شود: اللهم انک تعلم انی کنت اسالک أن تفرغنی لعبادتک اللهم و قد فعلت فلک الحمد. (ارشاد شیخ مفید، ج2، ص 240)

اعتکاف در سیره بزرگان

از آنجا که برکات و اثرات اعتکاف، فراوان است، بزرگان دین و اولیای الاهی اهمیت ویژه ای به آن می داده اند و در مساجد پر فضیلت اسلام، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد سهله و مسجد کوفه معتکف می شدند و رحمت های الاهی را دریافت می کردند که ذکر همه آن ها از حوصله این مقاله افزون است و فقط به نقل نمونه ای اکتفا می کنیم. در زندگینامه بزرگْ عارف الاهی، مرحوم ملاحسینقلی همدانی چنین آمده است: وی مردی زاهد و متهجد بود شاگردان وی نیز همگی به روش زهد و اعتزال مایل بودند و غالباً در شب های تابستان، شب های چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه را در خدمت آن جناب، در مسجد سهله اعتکاف داشتند و در قنوت نماز، صدای ایشان به تضرع و ابتهال بلند می شد.12