اعتکاف در روایات

روایات زیادی پیرامون اصل اعتکاف و مسائل مربوط به آن، در جوامع روائی وارد شده است. به عنوان مثال به موارد ذیل اشاره می‌شود: از امام صادق علیه‌ السّلام روایت شده است : رسول خدا صلی‌ الله‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم وقتی ده روز آخر ماه رمضان فرا می‌ رسید، در مسجد اعتکاف می‌ کرد و مؤمنان برای او خیمه ‌ای بپا می‌ کردند و ایشان کمر همت بر عبادت می‌بست و بستر خود را جمع می‌کرد. بعضی گفتند: و از زنان کناره می‌گرفت ؛ [۳۵] . پس (در ادامه)، امام صادق علیه‌السّلام فرمود: اما کناره گرفتن از زنان؛ پس این طور نبود، (بلکه) حضرتش ایشان را از مکالمه و خدمت و همنشینی خود باز نمی‌ داشت . مرحوم صدوق در این باره می‌گوید: معنای سخن امام علیه ‌السّلام که می‌فرماید: اما کناره رفتن از زنان، پس چنین نبود ؛ این است که ایشان را از خدمت و همنشینی با او منع نمی‌ کرد، و اما از مجامعت امتناع می‌کرد، همان طور که آن را منع فرمود؛ و از جمله و بستر خود را جمع می‌ کرد ؛ ترک مجامعت دانسته می‌ شود . [۳۶] . همچنین پیامبر اکرم صلی ‌الله‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم در باره اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان می‌فرماید: هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود، ارزش آن معادل دو حج و عمره می‌باشد. [۳۷] . رسول اکرم صلی‌ الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم فرمود: هر کس روزی را برای خدا اعتکاف کند، خداوند بین او و آتش جهنم سه خندق فاصله قرار می‌دهد، که طول آن بیشتر از فاصله بین مشرق و مغرب است . [۳۸] . امام صادق علیه ‌السّلام می‌فرماید : جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر اکرم صلی‌ الله‌علیه‌ و‌آله ‌وسلّم نتوانست معتکف شود، پس در سال آینده بیست روز اعتکاف کرد، ده روز برای همان سال و ده روز بابت قضای سال گذشته . [۳۹] . بنابر این، سیره نبی مکرم اسلام صلی‌ الله‌علیه‌ و‌آله‌ وسلّم و ائمه اطهار علیهم‌ السّلام ، در دهه آخر ماه مبارک رمضان، از ادله مشروعیت اعتکاف به شمار می‌آیند. براساس برخی روایات، رسول خدا ص در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد.[۹] ازاین‌رو، بهترین زمان برای اعتکاف را، ماه رمضان، به ‌ویژه دهه سوم آن، دانسته‌ اند.[۱۰] امروزه در ایران مراسم اعتکاف در ایام البیض روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه رجب رواج دارد[۱۱] و در برخی کشورهای دیگر نیز در همین زمان برگزار می‌شود.[۱۲] .

از نظر فقهای شیعه مدت اعتکاف حداقل سه روز است و پس از پایان روز دوم، اعتکاف روز سوم واجب می‌شود.[۱۳] زمان اعتکاف، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. [۱۴] البته به نظر مالک بن انس[۱۵] و شافعی[۱۶] از پیشوایان مذاهب اربعه اهل‌سنت، معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود.[۱۷] .

پیشینه تاریخی اعتکاف

از آیات قرآن برمی آید که اعتکاف پیش از این در میان پیامبران و شرایع پیشین نیز وجود داشته است. چنانچه قرآن گزارش می‌کند که خداوند به حضرت ابراهیم علیه‌السّلام پس از بنیان گذاری کعبه دستور می‌دهد تا آن را برای طواف کنندگان و معتکفین آماده سازد: و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین؛ از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم تا خانه خدا کعبه را برای طواف کنندگان و معتکفین پاک و تطهیر نمایند . [۴۰] . آیه دیگر در مورد اعتکاف آیه ۱۸۷ سوره بقره است که در آن حرمت نزدیکی با زنان در حال اعتکاف بیان شده است: ولا تباشروهن وانتم عاکفون فی المساجد؛ با زنان در زمانی که در مساجد معتکف هستید، مباشرت و نزدیکی نکنید . [۴۱] . به درستی معلوم نیست که این عبادت از چه زمانی آغاز شده و کیفیت اجزاء و شرایط آن در بدو شکل گیری چگونه بوده است. از قرآن و برخی از منابع می توان دریافت که اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست، بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است، مرحوم علامه حلی معتقد است که اعتکاف اختصاص به اسلام ندارد، بلکه در ادیان الهی گذشته، نیز بوده است. ایشان در بحث اعتکاف می‌گوید: اعتکاف در اسلام و دیگر ادیان الهی تشریع شده، و به اتفاق تمام علما و دانشمندان اسلامی از مستحبات است. [۴۲] . اگر چه ممکن است در شرع مقدس اسلام پاره ‌ای از خصوصیات و احکام و شرایط آن تغییر یافته باشد. مرحوم طبرسی نقل می‌کند: حضرت سلیمان علیه‌ السّلام اعتکاف‌های طولانی داشته است: حضرت سلیمان علیه ‌السّلام همواره در مسجد بیت المقدس معتکف می‌شد. گاه یکسال، گاه دو سال، گاه یک ماه و گاه دوماه و گاه کمتر و بیشتر از این مدت طول می‌کشید. در مدت اعتکاف مشغول عبادت بود و آب و غذا برایش می‌آوردند تا از مسجد خارج نشود ، [۴۳] . ایشان در ادامه تصریح می‌کند که آن حضرت به هنگام مرگ در حال اعتکاف بود. مرحوم ابن ادریس معتقد است که حضرت موسی علیه ‌السّلام در مدت چهل روزی که برای گرفتن کتاب آسمانی به کوه طور عزیمت کرده بود، روزه گرفته و در حال اعتکاف بود. [۴۴] . بنابراین اعتکاف در آیین حضرت موسی علیه‌السّلام نیز مشروع بوده است. همان گونه که بیان شد، از برخی آیات قرآن برمی آید که این عبادت در ادیان توحیدی پیشین نیز مطرح بوده و پیامبران الهی و موحدان گاهی برای راز و نیاز با خداوند، مدتی از زندگی و جامعه دوری می‌ گزیدند و به مسجد الحرام یا معابد دیگر پناه می‌بردند و مدتی خود را برای عبادت با خدا و راز و نیاز با او محبوس می‌کردند. در اینجا به عنوان نمونه به گوشه‌ای از سیره انبیاء و حضرت مریم سلام‌الله‌علیهم در رابطه با اعتکاف اشاره می‌شود:

اعتکاف نوح

علت اکرام الهی نوح، خلوت گزیدن ایشان برای عبادت بوده است. خداوند حضرت نوح علیه‌السّلام را به دلیل اطاعت و گوشه نشینی برای عبادت گرامی داشت. [۴۵]

اعتکاف ابراهیم و اسماعیل

حضرت ابراهیم علیه‌السّلام عمویش آزر را از بت پرستی نهی فرمود، اما او همچنان به کار باطلش ادامه می‌داد؛ لذا آن حضرت از او و دیگران کناره گیری کرد. در قرآن کریم آمده است: و از شما و آنچه غیر خدا می‌ خوانید، کناره گیری می‌ کنم و پروردگارم را می‌ خوانم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم! هنگامی که از آنان و آنچه غیر خدا می‌ پرستیدند کناره گیری کرد، ما اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم و هر یک را پیامبری (بزرگ) قرار دادیم . [۴۶] [۴۷] . خداوند تعالی در قرآن کریم به حضرت ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل (علیهما السلام) در مورد اعتکاف دستور داده و می‌فرماید: … و ما با ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم، خانه مرا برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان (مجاوران) و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!.[۴۸] . از این آیه افزون بر این، استفاده می‌ شود که سنت اعتکاف در شریعت حضرت ابراهیم علیه‌السّلام بوده است. به برکت همان خلوت و انس با خدا، پروردگار متعال، نسلی را به آن حضرت عطا کرد که انبیای الهی از آن نسل هستند.

اعتکاف سلیمان

حکومت برای حضرت سلیمان علیه‌السّلام وسیله‌ای برای خدمت به خلق بوده و هیچ گاه نتوانست آن بندۀ خالص خدا را فریب دهد. ایشان با وجود ملک عظیمش، لباس پشمی می‌پوشید و شب‌ها تا صبح به عبادت و گریه می‌پرداخت. مرحوم طبرسی می‌گوید: حضرت سلیمان علیه‌ السّلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف می‌کرد، حتی مرگ او در همان جا و در حال اعتکاف اتفاق افتاد. [۴۹] .

اعتکاف موسی

در مورد اعتکاف حضرت موسی علیه‌السّلام در قرآن چنین آمده است: او برای خلوت با خدا به کوه طور شتافت … [۵۰] [۵۱] . در جای دیگری از قرآن کریم آمده است: «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل کردیم»؛ [۵۲] . از این آیات فهمیده می‌شود که حضرت موسی علیه‌ السّلام چهل شب از قومش دوری کرده و پس از مناجات به سوی قوم خود برگشته است. این مطلب حکایت از نوعی اعتکاف در کوه طور می‌باشد.

اعتکاف یحیی

درباره اعتکاف حضرت یحیی علیه‌السّلام، از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل شده: حضرت یحیی چنان ترسی از دوزخ به دل داشت که حضرت زکریا در حضورش سخن از عذاب جهنم به میان نمی‌آورد. اما روزی در مجلس متوجه حضور او نبود و از کیفیت عذاب جهنمیان برای مردم سخن گفت. یحیی چون این سخنان را شنید، گفت: وای از مستی توجه به دنیا و از مجلس بیرون آمد و مدتی در بیابان از خوف الهی گریان و به عبادت مشغول بود. مادرش بعد از جستجوی فراوان او را در بیابان یافت و به منزل آورد. آن حضرت شب نتوانست برای نماز برخیزد. در خواب صدایی شنید که می‌گوید: ‌ای یحیی خانه‌ای بهتر از خانۀ من و همسایه ‌ای نیکوتر از من یافته ‌ای؟ او چون برخواست، از خداوند طلب عفو کرد و سوگند خورد که دیگر زیر سایه ‌ای به جز سایه بیت المقدس نرود و آنجا دائم مشغول عبادت شود و همواره چنین بود تا به شهادت رسید .[۵۳] .

اعتکاف مریم

حضرت مریم سلام‌الله‌علیها بانویی است که در قرآن کریم از او به نیکی یاد شده و مورد توجه خداوند متعال قرار گرفته است. جریان تولد او و نذری که مادر بزرگوارش کرده بود تا فرزندش را خادم بیت المقدس قرار دهد، در سوره آل عمران بیان شده است. همچنین در این باره شاید بشود اقامت و عبادت حضرت مریم سلام‌الله‌علیها در مسجدالاقصی را از مصادیق اعتکاف برشمرد؛ زیرا مادر آن حضرت نذر کرد که مریم را وقف عبادت خدا کند و پس از بلوغ، سرپرست او حضرت زکریا، برای وی جایگاهی در مسجدالاقصی آماده کرد تا به عبادت بپردازد. سپس مریم در مسجد اقامت گزید و به عبادت پرداخت، که از نزد خدا با طعام‌های بهشتی پذیرایی می‌ شد. این بانوی والا مقام در خلوت به عبادت مشغول می‌شد و به مقامی رسید که مورد خطاب فرشتگان الهی قرار گرفت. قرآن کریم می‌فرماید: و در این کتاب (آسمانی)، مریم را یاد کن، آن هنگام که از خانواده اش جدا شد و در ناحیه شرقی بیت المقدس قرار گرفت . [۵۴] [۵۵] . علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه می‌گوید: کلمه حجاب به معنای چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند و از این کلمه چنین بر می‌آید که گویا مریم خود را از اهل خویش پوشیده داشت تا قلبش برای اعتکاف و عبادت فارغ تر باشد. [۵۶] . از مطالب فوق می‌توان استفاده نمود که قدمت اعتکاف به قبل از اسلام برمی گردد و سابقه پیش از اسلام نیز دارد.