احکام اعتکاف

افزون بر شرایط عامه تکلیف و نیت [۱] [۲] . برای معتکف، اعتکاف شرایط و احکام دیگری نیز دارد.

شرط روزه

فقهای امامیه، با استناد به روایات، روزه اعم از واجب و مستحب را از شرایط اعتکاف می‌دانند. [۳] [۴] . برخی اعتکاف پیامبر در ماه رمضان را دلیل دیگری بر این امر دانسته‌ اند. [۵] . به نظر بعضی ظاهر آیه ۱۸۷ بقره [۶] . نیز اشعار به این امر دارد، زیرا مخاطبان نهی از آمیزش، در این آیه روزه داران هستند: ثُمَّ اَتِمّوا الصِّیامَ اِلَی الَّیلِ ولا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد، بنابراین آیه، اعتکاف تنها برای روزه داران جایز است و جواز آن برای غیر روزه داران نیازمند دلیل است. [۷] . البته گروهی از فقهای اهل سنت اعتکاف را بدون روزه نیز جایز می‌دانند. [۸] [۹] . شرط حد اقل سه روزه بودن : حد اقل اعتکاف به نظر امامیه سه روز [۱۰] . و به نظر برخی از علمای اهل سنت یک شبانه روز است. برخی دیگر با استناد به اطلاق آیه ۱۸۷ بقره[۱۱] . مدت زمانی کوتاه را که وقوف بر آن صدق کند، کافی دانسته‌ اند. [۱۲] [۱۳] [۱۴] .

شرط انجام دادن در مسجد

شرط دیگر، انجام دادن این عبادت در مسجد است. همه علمای اسلامی به جز حنفیان که اعتکاف زن را در خانه‌ اش جایز دانسته‌ اند[۱۵] . بر این شرط اتفاق نظر دارند. [۱۶] [۱۷] . مستند امامیه دراین شرط روایات است؛ اما گروهی از عالمان اهل سنت آن را از جمله... واَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد [۱۸] استفاده کرده ‌اند. [۱۹] . در ردّ این استناد گفته شده که آیه فقط بر حرمت مباشرت با زنان در حال اعتکاف در مسجد، دلالت دارد؛ نه بر شرطیت مسجد در اعتکاف. [۲۰] . در اینکه مقصود از مسجد چه مسجدی است، بین علمای اسلامی اختلاف است؛ از ظاهر جمله... و اَنتُم عاکِفونَ فِی المَسـجِد... [۲۱] . جواز اعتکاف در هر مسجدی استفاده می‌شود، [۲۲] . زیرا المساجد عام و شامل همه مساجد است؛ ولی امامیه با استناد به روایات، عموم آیه را به مساجد چهارگانه، یعنی مسجدالحرام، مسجدالنبی مسجد کوفه و مسجد بصره [۲۳] . و مسجد جامع هر شهر[۲۴] [۲۵] . تخصیص زده‌ اند. نظر گروهی از اهل سنت نیز همین است؛[۲۶] . ولی عده‌ ای از فقهای فریقین، بر مساجد فوق، مساجدی دیگر افزوده ‌اند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] . شایان ذکر است که حضور در مسجد و خارج نشدن از آن در مدت اعتکاف، جز برای کارهای ضروری و رفع حاجت، لازم است. [۳۰] .

شرط اجتناب از مباشرت با زنان

قرآن مباشرت با زنان [۳۱] . را بر معتکف ممنوع کرده است: ولا تُباشِروهُنَّ واَنتُم عاکِفونَ فِی المَساجِد [۳۲] . افزون بر آیه فوق، روایات مستفیض نیز بر این امر دلالت دارد. [۳۳] [۳۴] . به نظر علمای امامیه آیه و روایات پیشگفته شمول داشته و هرگونه لمس، تقبیل و تماس شهوت آمیز را نیز دربرمی گیرد، [۳۵] [۳۶] . هرچند برخی از امامیه و جمعی از اهل سنت، انصراف آیه را به آمیزش دانسته و سرایت آن به مقدمات مذکور را بعید می‌دانند، [۳۷] بلکه رد کرده ‌اند؛[۳۸] [۳۹] . همچنین از اینکه در آیه مورد بحث، قرآن مباشرت با زنان در شبهای ماه رمضان را برای روزه داران روا شمرده: «فالــنَ بـشِروهُنَّ» و سپس معتکفان را ازاین عمل منع کرده است: و لا تُبـشِروهُنَّ واَنتُم عـکِفونَ فِی المَسـجِد [۴۰] به دست می‌آید که آمیزش در شبهای اعتکاف نیز بر معتکف حرام است. [۴۱] [۴۲] . فقهای فریقین نیز بر همین رای هستند. [۴۳] [۴۴] .

دیگر شرایط اعتکاف

افزون بر حرمت آمیزش با زنان، اعمال دیگری چون استفاده از بوی خوش، خرید و فروش، مشاجره و جدال نیز در این مدت بر معتکفان حرام است. [۴۵] . قرآن در پایان آیه مذکور، احکام مطرح شده در این آیه، از جمله حکم اعتکاف را از حدود الهی می‌شمارد که مؤمنان نباید آن را سبک بشمارند و از آن تعدّی کنند: تِلکَ حُدودُ اللّهِ فَلا تَقرَبوها [۴۶] . سپس رعایت این احکام را موجب ایجاد تقوا و پرهیزگاری در انسان دانسته است: کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ ءایـتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُم یَتَّقون [۴۷] .

اعمال اعتکاف

-۱ نیت -۲ + توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره -۳ + کمتر از سه روز نبودن اعتکاف -۴ + روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف .

زمان اعتکاف

اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاص نیست؛ تنها از آن رو که لازمه اعتکاف، روزه گرفتن است، باید در زمانى اعتکاف شود که شرعاً بتوان روزه گرفت؛ پس هرگاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. ولى بهترین زمان براى اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و ایام البیض ماه رجب است. اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، با آماده سازى انسان براى درک لیلة ‌القدر و بهره‌بردارى از فیض این شب گرانقدر، بى ارتباط نیست. در کشور ایران اکنون اعتکاف در سه روز از ماه رجب، بیش از اعتکاف در دهه پایانى ماه رمضان رواج دارد و این سه روز از چند نظر حائز اهمیت است: اول آن که ماه رجب، ماه حرام است و از روایات استفاده مى شود که اعتکاف در ماه هاى حرام، نسبت به دیگر ماه‌ها از فضیلت بیشترى برخوردار است. ثانیا: روزه در ماه رجب داراى فضیلتى خاص است؛ مالک بن انس پیشواى مذهب مالکى گفته است: سوگند به خدا، چشمانم تاکنون کسى را که از نظر وارستگى، فضیلت و عبادت و پرهیزگارى برتر از امام صادق علیه‌ السلام باشد، ندیده است. من به حضور ایشان مى آمدم و او مرا مورد توجه قرار مى داد و احترام مى نمود. روزى به ایشان عرض کردم: اى فرزند رسول خدا! پاداش کسى که یک روز از ماه رجب را با ایمان و اخلاص روزه بگیرد، چیست؟ امام صادق علیه‌ السلام فرمود: پدرم از پدرش و او از جدش و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه وآله برایم روایت کرد که هر کس یک روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص روزه بگیرد، گناهانش آمرزیده مى شود.[۶] . بر پایه حدیثى دیگر از پیامبر صلی الله علیه وآله هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مى اندازد. پروردگار مهربان به کسى که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مى کند که حق تو بر من واجب شد و دوستى و ولایتم برایت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما گناهان بنده ام را آمرزیدم.[۷] . علاوه بر روایاتى که به طور عام نسبت به فضیلت روزه ماه رجب تاکید مى نماید، درباره روزه گرفتن در روزهاى ۱۳، ۱۴ و ۱۵ این ماه ایام البیض و انجام اعمال ام‌ داود نیز تاکید شده است.

ایام ‌البیض یا روزهای سپید ، به روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری گویند.[۲] . به باور مسلمانان ایام ‌البیض ماه‌های رجب، شعبان و رمضان، دارای فضیلت بسیار هستند. «ایام‌البیض» یعنی روزهایی که شب‌هایش سفید است. منظور، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه قمری است که «شب‌های مهتاب» دارند.[۳] . در پیرامون وجه تسمیه این واژه دو دیدگاه وجود دارد:[۵] . یکی این‌که با توجه به این‌که در این سه روز به دلیل کامل بودن ماه، شب‌ها روشن و سفید است، روزهای این سه شب را ایام ‌البیض به معنای روزهای سفید نامیده‌ اند. دیگر اینکه در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است هنگامی که آدم خطایی که "ترک اولی" [۶] بود را انجام داد بدنش سیاه شد. پس از آن بر قلبش الهام شد که روزهای ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ را روزه بگیرد. هر روز از این روزها را که روزه گرفت، بخشی از بدنش سفید شد، وقتی سه روز تمام شد، تمام بدنش سفید شده بود. به همین دلیل این روزها را روزهای سفید گفته‌ اند.[۷] .

پیام‌های اعتکاف

پیامبر اسلام، در بیان فضیلت اعتکاف، در سخنی گفته است: معتکف، همه گناهان را در بند می‌کشد. یعنی آن که خویشتن را برای مدتی در مکانی محبوس کرده تا به توفیق انس با خداوند و رسیدن به لذت مناجات نایل آید.[۱۲] . اعتکاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصی نیست، ولی چون لازمه اعتکاف روزه گرفتن است، در دو روز عید فطر و قربان که روزه حرام است، نمی‌توان معتکف شد. البته بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان و روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب است که در کشور ما، اعتکاف در سه روز ماه رجب رواج دارد و این سه روز، از چند جهت دارای اهمیت است؛ اول اینکه ماه رجب، ماه حرام است و مطابق روایات، اعتکاف در ماه‌های حرام از فضیلت بیشتری برخوردار است. و دوم اینکه روزه در ماه رجب فضیلت خاصی دارد البته تعدادی از علمای شیعه همچون سید علی سیستانی، فضیلت خاصی را برای اعتکاف در ماه رجب قائل نیستند[۱۳]. علامه مجلسی درباره کمال اعتکاف می‌نویسد: «کمال اعتکاف در آن است که اندیشه و دل و اعضا بر مجرد عمل صالح وقف گردد و بر در خانه خدای جلیل و در برابر اراده مقدس او به حبس درآید و به زنجیر مراقبت او به بند کشیده شود و از آن چه روزه‌دار از انجام آن خودداری می‌کند، به طور تمام و کمال بازداشته شود ... [۱۴] . در کتاب مفاتیح‌ الجنان برای روزه در این سه روز (حتی اگر بدون اعتکاف باشد) ثواب بسیار ذکر شده و عبادات مستحبی‌ای مثل "اعمال اُم داود" [۱۵] نیز برای انجام در این روزها آورده شده است[۱۶] صفحات ۲۳۱ الی ۲۴۰ .

اعتکاف و حکمت آن

در بیان حکمت اعتکاف می‌توان به مطلب ذیل برگرفته از کتاب حکمت عبادات[۱۷] بسنده کرد: عبادت ذات اقدس اله، شئونی دارد. گاهی به صورت فکر و ذکر و شکر است، گاهی به صورت حرکت و زمانی به صورت سکون. تا معبود (عزوجل) چه دستور دهد. پس معبود گاه دستور حرکت و هروله می‌دهد، نظیر سعی بین صفا و مروه، گاهی دستور گردش به دور خانه خود را لازم می‌داند، نظیر طواف در حج و عمره، گاهی هم وقوف و عکوف و اقبال همراه با تعظیم و بزرگداشت را در خانه خود، واجب یا مستحب می شمارد، نظیر اعتکاف. از اینکه اعتکاف در کنار طواف و عدل رکوع و سجود قرار گرفته، معلوم می‌شود که از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه ذات اقدس اله است. [۱۸] .  عبدالله جوادی آملی، حکمت عبادات . توصیه‌ ای از علی بن ابی‌طالب به معتکفین : در کتاب مستدرک الوسائل ، در گفتاری از علی بن ابی‌طالب درباره مراقبات اعتکاف آمده است: معتکف باید در طول اعتکاف مسجد را ترک نکند، پیوسته به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول باشد، درباره مسائل دنیوی سخن نگوید، شعر نسراید، فحش و سخنان زشت بر زبانش جاری نکند، جدال و خودنمایی نکند و هر اندازه بتواند از سخن گفتن لب فروبندد، بهتر است. [۱۹] .  میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد ۷، صفحه ۵۶۷ .

اهمیت و جایگاه اعتکاف سالک

اعتکاف در اصطلاح عرفانی به معنای استقامت در سیر الی‌الله با خلوص نیت و خالی کردن قلب از تعلقات مادی می‌باشد.[۱] اهل معرفت درباره اعتکاف سلوکی و بطونی مطالب فراوانی بیان کرده ‌اند[۲] و تحت عنوان قاعده خلوت به مباحث اعتکاف سلوکی و ثمرات و نتایج آن پرداخته ‌اند.[۳] امام ‌خمینی نیز به بحث اعتکاف سلوکی در آثار خویش پرداخته و معتقد است سالک با خالی کردن قلب خود به اعتکاف مسجد قلب خود می‌پردازد تا ارتقاء وجودی یابد.[۴] .

حقیقت اعتکاف سلوکی : اهل معرفت حقیقت اعتکاف سلوکی را خالی کردن قلب از تعلقات دنیوی و مادی می‌دانند که سالک باید قلب خود را آلودگی‌ها و هوس‌های نفسانی پاک کند.[۵] ازاین‌رو برخی اهل معرفت با استناد به آیه طهّر بیتی لطّآئفین و القآئمین،[۶] معتقدند سالک باید بیت قلب خود را از آلودگی‌های باطنی و وسوسه‌های شیطانی برای طواف قوای نفسانی و قوای روحانی حول قلب پاک کند تا معارف الهی بر این قلب بتابد.[۷] . امام‌خمینی نیز حقیقت اعتکاف سلوکی را قیام به سرّ حقیقت می‌داند و معتقد است سالک با اعتکاف باطن و سرّ، خود را انسلاخ وجودی می‌دهد تا دوام و حضور و همراهی با حق‌تعالی پیدا کند. به باور ایشان وقتی سالک قوای مُلکی و ملکوتی خود را معتکف قلب کرد، باید به قلب و بدن نگاه مسجدی داشته باشد و به پاکیزی و طهارت آن همت کند، وقتی سالک توانست قلب را از آلودگی‌های مادی و شیطانی پاک کند، در مسجد قلب معتکف می‌شود.[۸] امام‌خمینی همسو با اهل معرفت برای سالک الی‌الله جهت رسیدن به قرب الهی دو رکن اساسی قابل است: طهارت: یکی از مهم‌ترین مراحل سلوکی سالک از بین بردن انانیّت و انیّت و خودبینی است و تا سالک از این مرحله طهارت پیدا نکند، سلوک او معنا نخواهد داشت.[۹] . اعتکاف: سالک باید دار طبیعت و دار تکلیف را مسجد عبادت خود بدانند و معتکف در آن شود و همیشه در قلب معتکف باشد و فقط به اندازه رفع حاجت و نیاز از مسجد قلب خارج شود و سریع برگردد تا دلبستگی به غیر خدا پیدا نکند.[۱۰] .

مسجد اعتکاف سلوکی : مسجد خانه خداوند و محل سجده و اظهار عبودیت و بندگی در برابر حق‌تعالی است.[۱۱] به اعتقاد امام‌خمینی اهل معرفت با مشاهده، تمام عالم هستی را مسجد پروردگار می‌دانند؛ ازاین‌رو سالک باید مراقب باشد تا با طهارت و صفای باطنی در آن گام بگذارد و به قلب خود بفهماند که ارض طبیعتِ خود، مسجد ربوبیت است و سجده‌گاه جنود رحمانی، پس باید مسجد بدن خود را، از تصرفات شیطانی و نفسانی پاکیزه کند و با بدن معامله مسجدیت داشته باشد و با قوا به نظر عکوف رفتار نماید؛ در این حال که خود را معتکف یافت، نظافت چنین مسجدی به عهده اوست.[۱۲] هنگامی که سالک ارتقای وجودی یافت و مسجد ملکوتی را با تصرفات رحمانی و جنود عقل بنا کرد، باید تلاش کند خود را از عکوف در مسجد رهایی دهد و در مسجد نماند و مسجدی نشود؛ زیرا این حالت، خود نوعی تعلق است، بلکه با اعتکاف و عمل سلوکی و فنا، به صاحب مسجد برسد. یعنی به مسجد ربوبیت برسد.[۱۳] .

فلسفه اعتکاف

اسلام، دین انزوا و گوشه گیری نیست و حتی با آن به مخالفت پرداخته است، ولی از آن جا که دست و پا زدن در مسائل مادّی و مشاغل روزمره و معاشرت با غفلت زدگان جامه، تمایل به دنیا و تجمل گرایی را در انسان افزایش می دهد و گاه آدمی را از یاد حق و روی کردن به حقیقت و توجه به امور معنوی بازداشته و به خود مشغول می کند، در اسلام برنامه ای داوطلبانه برای برطرف ساختن این آفت روحی تدارک دیده شده که «اعتکاف» نام دارد.

اعتکاف، فرصت ارتباط: انسان طبق وعده الهی در آیه ۶ سوره انشقاق، سرانجام به دیدار معبود نایل خواهد شد. او برای رسیدن به محبت خداوند، باید راه عبادت حقیقی را در پیش بگیرد و گاهی در اُنس با پروردگار به گوشه ای خلوت پناه برد و دور از همه عنوان ها و تعلقات دنیایی، لَختی در حالِ خود بیندیشد و با سوز دل و اشک چشم، زنگار و سیاهی را از چهره جان خود بزداید و در زاد و توشه آخرت تأمّل کند. ادیان الهی با توجه به این نیاز روحی، با آن که انسان را به حضور در جامعه و شرکت در فعالیت های اجتماعی فرا می خوانند، فرصت هایی را نیز برای خلوت کردن او با خداوند فراهم ساخته اند که یکی از این فرصت ها، «اعتکاف» است.

اعتکاف، درمان فراموشی: قرآن کریم، در آیه ۲۷ سوره حدید، از گوشه گیری پیروان حضرت مسیح علیه السلام سخن به میان آورده و می فرماید: ... و رهبانیتی را که ابداع پیروان مسیح بود، برای آنها مقرر کردیم تا خشنودی خداوند را به دست آورند؛ پس حق آن را چنان چه بایسته بود، مراعات نکردند. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرمایند: «از لحن آیه شریفه برمی آید که خداوند، در ابتدا رُهبانیت را بر پیروان حضرت عیسی علیه السلام مقرر نکرده بود، ولی آن را مورد تأیید قرار داد». هرچند مسیحیان به دلیل زیاده روی در این کار مورد نکوهش قرار گرفتند، ولی دین اسلام، عبادتی به نام اعتکاف پیش بینی کرد که نوعی خلوت گزینی و درون اندیشی برای ساختن انسان ها و جلوگیری از خدافراموشی و خودفراموشی است. «اعتکاف» راه کار مناسب و درمان مطلوبی برای بیماری فراموشی خود و خداست.

اعتکاف، توقّفی آگاهانه: اعتکاف توقّفی نا آگاهانه در مسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نیست. آن چه می تواند موجب دل کندن از لذایذ زندگی مادّی شود، خود باید لذتی برتر باشد، لذتی چون وصال محبوب، تقرّب و نزدیکی به خدای بزرگ و قرار گرفتن در سایه سار محبّت الهی. مُعتکف، از خانه خویش بیرون رفته و آگاهانه عزمِ حضور در خانه حضرت حق می کند؛ حضوری آگاهانه، عاشقانه و خالصانه بر درگاه پروردگار یکتا.