امام علی: «وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِينَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِيَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَيْهِمْ كُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِدٍ.؛ اگر مردم هنگامی که بلا به آنان می رسد، نزد خداوند زاری و تضرع می کردند، خداوند هر چیز گرفته شده ای را به آنان برمی گرداند و هر چیز خراب شده ای را اصلاح می نمود.» (نهج البلاغه، خطبه 178)

تضرع به هنگام بلا : خداوند، بلاها را بدون مصلحت و ملاک نمی‌فرستد، و برای رفع آنها دعا لازم است. خداوند سبحان می‌فرماید: «فَلَوْلاَ إِذْ جَآءَهُم بَأْسُنَا تَضَرعُواْ؛ پس‌ ای کاش آن هنگام که سختی از سوی ما برای آن‌ها می‌آمد، تضرع و زاری می‌نمودند». یعنی بأس و سختی و فشار، بأس ما و از طرف ماست و ما آن را برای شما فرو می‌فرستیم، برای اینکه به درگاه ما تضرع کنید و به ما روی آورید و از ما درخواست کنید و دعا نمایید. چرا چنین نیستید؟!  (در محضر بهجت، ج۱، ص ۳۶۶) .

در خلوتمان با خدا، دعای شریف «عظم البلاء و برح الخفاء» را بخوانیم : با اعتراف به اینکه [مشکلات] عمل از خودمان است که به سر ما آمده و می‌آید، تا خودمان را اصلاح نکنیم و با خدا ارتباط نداشته باشیم، با نماینده‌های خدا (اهل‌بیت علیهم‌السلام) ارتباط نداشته باشیم، کارمان درست نمی‌شود؛ تا رابطه ما با ولی‌امر، امام زمان صلوات‌الله‌علیه قوی نشود، آیا کار ما درست می‌شود؟! بدو...

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ«42»(سوره انعام) ما به سوی امتهایی که پیش از تو بودند، (پیامبرانی) فرستادیم؛ (و هنگامی که با این پیامبران به مخالفت برخاستند،) آنها را با شدت و رنج و ناراحتی مواجه ساختیم؛ شاید (بیدار شوند و در برابر حق،) خضوع کنند و تسلیم گردند!

کلمه ی تضرّع که زاری ترجمه اش کرده اند از ضرع میآید و ضرع یعنی خود را در معرض طلب قرار دادن منظورش اینست که از کرده ی خود پشیمان بشوید و پنهانی توبه کنید و طلب کنید یعنی از ما بخواهید ببخشیم ولی آشکارا نباشد پنهانی باشد.

تضرّع یعنی اظهار ذلت و خشوع و در برخى روایات به معناى حرکت دادن انگشت سبابه دست راست به سمت چپ و راست آمده است. تضرع از «ضرع» به معنای اظهار ذلت و ضعف است . (مفردات،راغب، ص۲۹۵، «ضرع») هنگامی که بر انسان مصیبتی وارد می‌شود در آغاز به صورت پنهانی نجات خود را از خدا می‌خواهد؛ اما با شدت یافتن مصیبت و ظهور آثار ناامیدی و انقطاع از اسباب بدون نگرانی از اطلاع دیگران به صورت علنی و آشکار خداوند را می‌خواند و این همان تضرع است که در برخی آیات در مقابل «خفیه» قرار گرفته است. [المیزان،علامه طباطبائی، ج۷، ص۱۳۳]

وَلَقَدْ أَرْسَلنَآ إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ ﴿42﴾ فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿43﴾ فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ ﴿44﴾ (سوره انعام) ما به سوی امتهایی که پیش از تو بودند، (پیامبرانی) فرستادیم؛ (و هنگامی که با این پیامبران به مخالفت برخاستند،) آنها را با شدّت و رنج و ناراحتی مواجه ساختیم؛ شاید (بیدار شوند و در برابر حق،) خضوع کنند و تسلیم گردند! •(آری،) هنگامی که (اندرزها سودی نبخشید، و) آنچه را به آنها یادآوری شده بود فراموش کردند، درهای همه چیز (از نعمتها) را به روی آنها گشودیم؛ تا (کاملا) ً خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگی مأیوس شدند؛ (و درهای امید به روی آنها بسته شد). (مقصود از موصول «ما ذکروا» براساس ظاهر آیه، تضرع است و مفهوم جمله «اخذناهم بغتة» به دنبال تضرع، این است که اگر تضرع می‌کردند به عذاب ناگهانی دچار نمی‌شدند.)

وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ ﴿94﴾ ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَواْ وَّقَالُواْ قَدْ مَسَّ آبَاءنَا الضَّرَّاء وَالسَّرَّاء فَأَخَذْنَاهُم بَغْتَةً وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ ﴿95﴾ (سوره اعراف) و ما در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر اینکه اهل آن را به ناراحتیها و خسارتها گرفتار ساختیم؛ شاید (به خود آیند، و به سوی خدا) بازگردند و تضرع کنند!•سپس (هنگامی که این هشدارها در آنان اثر نگذاشت)، نیکی (و فراوانی نعمت و رفاه) را به جای بدی (و ناراحتی و گرفتاری) قرار دادیم؛ آنچنان که فزونی گرفتند، (و همه‌گونه نعمت و برکت یافتند، و مغرور شدند،) و گفتند: «(تنها ما نبودیم که گرفتار این مشکلات شدیم؛) به پدران ما نیز ناراحتیهای جسمی و مالی رسید.» چون چنین شد، آنها را ناگهان (به سبب اعمالشان) گرفتیم (و مجازات کردیم)، در حالی که نمی‌فهمیدند.

این آیات که بعد از ذکر سرگذشت جمعى از پیامبران بزرگ مانند نوح و هود و صالح و لوط و شعیب ، و پیش از پرداختن به سرگذشت موسی بن عمران آمده ، اشاره به چند اصل کلى است که در همه ماجراها حکومت مى کند، اصولى که اگر در آن بیندیشیم پرده از روى حقایقى پر ارزش که تماس با زندگى همه ما دارد برخواهد داشت . (تفسیر نمونه،مکارم شیرازی، ج۶، ص۲۶۱)

وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَكَشَفْنَا مَا بِهِم مِّن ضُرٍّ لَّلَجُّوا فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴿75﴾ وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ ﴿76﴾ حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِم بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ ﴿77﴾ (سوره مؤمنون) ما آنها را به عذاب و بلا گرفتار ساختیم (تا بیدار شوند)، امّا آنان نه در برابر پروردگارشان تواضع کردند، و نه به درگاهش تضرّع می‌کنند!•(این وضع همچنان ادامه می‌یابد) تا زمانی که دری از عذاب شدید به روی آنان بگشاییم، (و چنان گرفتار می‌شوند که) ناگهان بکلّی مأیوس گردند.
دعا همراه با تضرع در هنگام دشواریها، سبب نجات انسان از سختیها می گردد که در قرآن هم خداوند می فرماید: قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ ﴿63﴾ قُلِ اللّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ ﴿64﴾ (سوره انعام) بگو: «چه کسی شما را از تاریکیهای خشکی و دریا رهایی می‌بخشد؟ در حالی که او را با حالت تضرع (و آشکارا) و در پنهانی می‌خوانید؛ (و می‌گویید:) اگر از این (خطرات و ظلمتها) ما را رهایی می‌بخشد، از شکرگزاران خواهیم بود.» •بگو: «خداوند شما را از اینها، و از هر مشکل و ناراحتی، نجات می‌دهد؛ باز هم شما برای او شریک قرار می‌دهید! (و راه کفر می‌پویید.)»

اگر این تاریکى با حوادث وحشتناک واقعى آمیخته شود و مثلا انسان در یک سفر دریائى شب تاریک و بیم موج و گردابى حائل محاصره شود وحشت آن به درجات بیش از مشکلاتى است که به هنگام روز پدید مى آید، زیرا معمولا راههاى چاره در چنان شرائطى به روى انسان بسته مى شود، همینطور اگر در شبى تاریک در میان بیابانى راه را گم کند و صداى وحشتناک حیوانات درنده که در دل شب طعمهاى براى خود مى جویند از دور و نزدیک به گوش او رسد، در چنین لحظاتى است که انسان همه چیز را به دست فراموشى مى سپارد و جز خودش و نور تابناکى که در اعماق جانش مى درخشد و او را به سوى مبدئى مى خواند که تنها او است که مى تواند چنان مشکلاتى را حل کند، از یاد مى برد. اینگونه حالات دریچه هائى هستند به جهان توحید و خداشناسى . (تفسیر نمونه،مکارم شیرازی، ج۵، ص۲۷۹)

وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ ﴿53﴾ ثُمَّ إِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنكُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِّنكُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ ﴿54﴾ (سوره نحل) آنچه از نعمتها دارید، همه از سوی خداست! و هنگامی که ناراحتی به شما رسد، فقط او را می‌خوانید! •(امّا) هنگامی که ناراحتی و رنج را از شما برطرف می‌سازد، ناگاه گروهی از شما برای پروردگارشان همتا قائل می‌شوند.

وَأَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ ﴿83﴾ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ ﴿84﴾ (سوره انبیاء) و ایّوب را (به یاد آور) هنگامی که پروردگارش را خواند (و عرضه داشت): «بدحالی و مشکلات به من روی آورده؛ و تو مهربانترین مهربانانی!» •ما دعای او را مستجاب کردیم؛ و ناراحتیهایی را که داشت برطرف ساختیم؛ و خاندانش را به او بازگرداندیم؛ و همانندشان را بر آنها افزودیم؛ تا رحمتی از سوی ما و تذکّری برای عبادت‌کنندگان باشد.

وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ ﴿87﴾ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ ﴿88﴾ (سوره انبیاء) و ذاالنون (= یونس‌) را (به یاد آور) در آن هنگام که خشمگین (از میان قوم خود) رفت؛ و چنین می‌پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت؛ (امّا موقعی که در کام نهنگ فرو رفت،) در آن ظلمتها (ی متراکم) صدا زد: «(خداوندا!) جز تو معبودی نیست! منزّهی تو! من از ستمکاران بودم!»•ما دعای او را به اجابت رساندیم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم؛ و این گونه مؤمنان را نجات می‌دهیم!

ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ ﴿42﴾ (سوره ص) (به او گفتیم:) پای خود را بر زمین بکوب! این چشمه آبی خنک برای شستشو و نوشیدن است!

عامل نصرت و یاری الهی تضرع نوح علیه‌السّلام به سوی خداوند ذکر شده است همانطور که در قرآن خداوند می فرماید:

وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ ﴿76﴾ وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ ﴿77﴾ (سوره انبیاء) و نوح را (به یاد آور) هنگامی که پیش از آن (زمان، پروردگار خود را) خواند! ما دعای او را مستجاب کردیم؛ و او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم؛ •و او را در برابر جمعیّتی که آیات ما را تکذیب کرده بودند یاری دادیم؛ چرا که قوم بدی بودند؛ از این رو همه آنها را غرق کردیم! . یعنى به یاد آر نوح را که پروردگار خود را در عصرى قبل از ابراهیم و سایر نامبردگان ما را ندا مى کرد و مى خواند و ما دعایش را مستجاب کردیم ، و اما اینکه ندایش چه بود، قرآن کریم آن را حکایت کرده که گفت : ((رب انى مغلوب فانتصر(( و مراد از اهلش خویشاوندان او است ، البته غیر همسرش و آن پسرش که غرق شد، و کلمه ((کرب (( اندوه شدید را گویند. (ترجمه تفسیر المیزان،علامه طباطبائی، ج۱۴، ص۴۳۲)

فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ ﴿10﴾ فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ ﴿11﴾ (سوره قمر) او به درگاه پروردگار عرضه داشت: «من مغلوب (این قوم طغیانگر) شده‌ام، انتقام مرا از آنها بگیر!» •در این هنگام درهای آسمان را با آبی فراوان و پی‌درپی گشودیم؛

فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا... - غافر ٨٤ - الکتاب

آیه 85 سوره غافر - دانشنامه‌ی اسلامی

احادیث آیه ۸۴ از سوره غافر - تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام

"دعای مخصوصی" که قرائت آن در صبح "انسان" را از تمام آفات ...

شرط رسیدن به حال تضرع و دعا از نگاه حضرت داود (ع) - ...

قرآن در کلام رهبری – سوره انعام آیه 42-43 - حوزه نت

سفارشات و فرمایشات آیت الله العظمی بهجت رحمةالله علیه

راه‌هایی برای دفع بلا از منظر آیت الله بهجت - الف

۱۲ نکته مهم در هنگام دعا کردن! - قدس آنلاین

چگونگی درخواست حوائج - پرسمان

فضیلت دعا - علامه محمد باقر مجلسی

تضرع راه درمان دردها و بلاها - کیهان

حالت تضرع -تضرع در برابر خدا - پرسمان

دعا باید با تضرع و در خلوت باشد

تضرع | دائرة المعارف قرآن