شرح و بررسی دعای تحویل سال | یا محول؛ احسن الحالی نما

از زیبایی‌های سنت‌ها و آداب و رسوم ما ایرانی‌ها، این است که پیوندی عمیق با آموزه‌های دینی داریم؛ یعنی نمی‌شود سنت و آیین ایرانی داشته باشیم و جایی برای آموزه‌های دینی، دعا‌ها و اعمال خاص در آن‌ها دیده نشده باشد؛ مثل نوروز که آغاز بهار طبیعت است و ما ایرانی‌ها از قرن‌ها قبل، برایش جشن می‌گیریم و خانه‌تکانی و دل‌تکانی می‌کنیم و با دعای زیبای تحویل سال از خداوند بزرگ می‌خواهیم همان‌طور که با باد بهار، تن عالم را دگرگون می‌کند، جان ما را هم متحول کند و به بهترین احوال برساند.

از عمق وجود، تحول را بخواهید!

آیت‌ا...العظمی مکارم‌شیرازی، صاحب تفسیر گران‌سنگ نمونه، در شرح دعای تحویل سال می‌گوید: سنت زیبای لحظه تحویل سال، خواندن دعایی است سراسر معنوی و شور‌انگیز که سبب شده است مردم همواره آن را در لحظه تحویل سال در مساجد و اماکن متبرکه به‌صورت دسته‌جمعی و انفرادی بخوانند. این مرجع تقلید ادامه می‌دهد: بی‌شک دعایی که در نوروز زمزمه می‌شود و عطر آن، تمام مساجد و مراکز عبادی مؤمنان را در سراسر جهان فرامی‌گیرد، تفسیری جز عشق مردم به پروردگار و شوق آن‌ها برای رسیدن به محبوب ندارد و نشانه‌ای دیگر از رحمت و عطوفت اسلامی است؛ بدین‌شکل که مسلمانان برای رفع مشکلات خود و همه انسان‌ها، دست نیاز به‌سوی آن احد بی‌نیاز، دراز می‌کنند. وی تأکید می‌کند: نکته مهم این است که این دعای نورانی فقط نباید از زبان انسان صادر شود، بلکه باید از تمام وجود او برخیزد و قلب و روح از طریق دعا، پیوندی نزدیک با خدا پیدا کند و همانند قطره‌ای که به اقیانوس بی‌پایان می‌پیوندد، اتصال معنوی با آن مبدأ بزرگ قدرت بیابد و زبان در این قسمت، صرفا نماینده تمام ذرات هستی و اعضا و جوارح باشد. همه این امور از ضرورت شرح و بررسی مضامین آن دعای ارزشمند حکایت دارد؛ زیرا تبیین دعای نورانی تحویل سال با تمام جزئیات، باتوجه‌به طلب حاجات از خداوند، علاوه‌بر آنکه نشان می‌دهد انسان تا چه حد به خداوند متعال محتاج و نیازمند است، عشق و علاقه مردم به خداوند را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

همزیستی دین و سنت‌های ایرانی

خوبی سنت‌های ایرانی و برخی آداب و رسوم به‌ویژه سنت‌هایی که در نوروز داریم، آن است که با تأیید و فراتر از آن، تأکید و سفارش اسلام هم روبه‌روست؛ رسومی مثل خانه‌تکانی و نظافت که به فرموده پیامبر رحمت(ص)، نشانه‌ ایمان است یا دیدوبازدید که در قرآن و روایات به‌شدت به آن توصیه شده است و سبب افزایش رزق‌وروزی و طولانی شدن عمر‌ها و آبادانی شهر‌هاست یا رسیدگی به نیازمندان و زدودن غم و اندوه آن‌ها که بازهم در آموزه‌های دینی، فصلی مستقل و مفصل دارد و قرآن کریم، ما را به احسان و نیکوکاری و مواسات امر می‌کند.

ما در نوروز عادت داریم درکنار خانه‌تکانی، رسم دل‌تکانی را هم برپا کنیم. این‌طور نیست که فقط گردوغبار از درودیوار خانه پاک کنیم و به قلب و روحمان، کاری نداشته باشیم؛ به همین دلیل هم نوروز و بهار طبیعت، نقطه پایان خیلی از اختلاف‌ها و دلخوری‌های خانوادگی و فردی ماست. گویی همین که شکوفه‌ها روی درختان جوانه می‌زنند، شکوفه مهر و محبت هم در قلب‌ها خودی نشان می‌دهد و باعث می‌شود کدورت‌ها را دور بریزیم. این از همان جلوه‌های تحولی است که در دعای تحویل‌سال از خداوند متعال، درخواست می‌کنیم و می‌گوییم: «یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَالِ، حَوِّلْ حَالَنَا إِلَی أَحْسَنِ الْحَالِ».

بهار را دیدید، به یاد معاد باشید!

آیت‌ا...العظمی جوادی‌آملی، مرجع تقلید شیعیان و صاحب تفسیر تسنیم، هم در کتاب مفاتیح‌االحیات می‌گوید: برخی سنت‌های خوب نوروز در شمار اموری است که اسلام به‌صورت کلی بر آن‌ها تأکید کرده است؛ مانند نظافت و خانه‌تکانی، نیکوکاری، کمک به نیازمندان، به‌ویژه خویشان و بستگان، توجه به سالمندان، مهر و محبت به یکدیگر، صله‌رحم و دیدوبازدید دوستان که بسا از این طریق، کینه‌های دیرین زدوده می‌شود و نیز از سنت‌های خوب آن، روی آوردن به پاکی و طهارت معنوی است که مؤمنان با رفتن به قبرستان‌ها و اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها، به ذکر و دعا می‌پردازند و دعای «یا مُقَلّبَ القُلُوبِ وَالأبْصَارِ یا مُدَبّرَ اللّیلِ وَ النَّهَارِ وَ یا مُحَوَّلَ الحَوْلِ وَ الأحّوَالِ، حَوّلْ حَالَنَا إلَی أحْسَنِ الحَالِ»، ورد زبانشان است.

این مرجع تقلید ادامه می‌دهد: وقتی بهار را دیدید، به یاد معاد باشید». در روایات ما آمده است که وقتی بهار را دیدید، به یاد معاد باشید؛ چون قرآن کریم، یکی از نمونه‌های معاد را جریان بهار ذکر می‌کند. در بهار، خدای سبحان دو کار انجام می‌دهد؛ یکی اینکه خوابیده‌ها را بیدار می‌کند و یکی اینکه مرده‌ها را زنده می‌کند. این درخت‌ها در زمستان خواب‌ هستند، ولی بهار که آمد، بیدار می‌شوند. وقتی بیدار شدند، این درخت مواد مرده را به‌عنوان غذا جذب می‌کند و به‌صورت خوشه و شاخه و برگ و میوه درمی‌آورد. این مرده‌ها را زنده می‌کند.

عصاره دعای تحویل سال

آیت‌ا... جوادی‌آملی بیان می‌کند: جریان «مقلّب‌القلوب و الأبصار» در قرآن دو جا ذکر شده است و هر دو جا مربوط‌به موضوع معاد و قیامت است؛ نتیجه بحث اینکه بهار، انسان را به یاد قیامت می‌اندازد. در لحظه تحویل سال که بهار است، به خدا عرض می‌کنیم ای خدایی که دل‌ها را زیرورو می‌کنی، ای خدایی که چشم‌ها را زیرورو می‌کنی، ای خدایی که شب و روز را مدیریت می‌کنی، ای خدایی که سال را به سال دیگر و حال را به حال دیگر تبدیل می‌کنی، حال ما را به بهترین وجه تبدیل کن تا ما گرفتار تقلیب قلوب نشویم، گرفتار تقلیب ابصار نشویم، بلکه از احسن‌الاحوال بهره بگیریم. این عصاره دعاست؛ براساس تناسبی که بین بهار و معاد و حوادث تلخ معاد است. پس اگر در روایات آمده است وقتی بهار آمد، به یاد معاد باشید، یکی از راه‌ها تذکره معاد، همین است که ما از تقلیب قلوب و از تقلیب ابصار، نجات پیدا کنیم.

وقتی حال جهان، احسن می‌شود

با همه آنچه بیان کردیم، باید بدانیم هرقدر هم ما برای احسن‌الحال تلاش کنیم، تا ظهور امام‌مهدی(عج) رخ ندهد و بهار عدالت، تن سرد و یخ‌زده زمین را گرم نکند، آن حال برتری که از خدا می‌خواهیم، محقق نمی‌شود. به قول شاعر «درد ما جز به ظهور تو مداوا نشود!». ادعیه و زیارت هم از امام‌زمان(عج) به بهار مردمان و خرمی روزگاران تعبیر کرده‌اند: «السَّلَامُ عَلَى رَبِیعِ الْأَنَامِ وَ نَضْرَه الْأَیَّام». این یعنی آن حال خوب، آن تحول عظیم فقط با بهار آن وجود مقدس و دولت کریمه است که محقق می‌شود.

برپایه آنچه بیان کردیم، بهار و تحولاتی که با از راه رسیدن آن نصیب طبیعت می‌شود، بهترین فرصت است تا ما هم خود را با راه‌های ساده‌ای که آموزه‌های دینی پیش‌پایمان گذاشته‌اند، در مسیر تحولات اساسی قرار دهیم و به احسن‌الحالی که در هنگام حلول سال نو از خدا می‌خواهیم، برسیم.

قدم اول حول‌حالنا

بی‌تردید قدم اول در این تحول، دل‌تکانی است؛ یعنی همان‌طور که خانه خود را برای بهار آماده می‌کنیم و تصورمان این است که تا خانه تکانیده نشود، بهار نمی‌آید، پیش از آنکه درودیوار خانه را بسابیم و برق بیندازیم و دنبال آن باشیم که ذره‌ای گردوخاک در آن نباشد، به خانه قلب برسیم و از خدا بخواهیم حال ما را به بهترین حالات برگرداند و خانه دلمان را هم آماده این بهار کنیم.

دل‌تکانی با آب‌‌وجاروی استغفار

قرآن کریم راه این دل‌تکانی و آماده تحول شدن را نیز پیش‌پای ما گذاشته است. برای آنکه دل و قلب را از گردوغبار و آلودگی گناه پاک کنیم، آب‌وجاروی استغفار و توبه دراختیار ماست؛ چنان‌که‌ امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «با آمرزش‌خواهی، خود را معطر کنید تا بوی گناهان، شما را رسوا نکند». اگر سال نو را با استغفار از گناهان و خطا‌ها و قصد دوری از گناه آغاز کنیم، بی‌شک آماده آن تحولی که باید، می‌شویم. درکنار استغفار و دوری از گناه برای رسیدن به تحولی که در دعای تحویل سال از خدا طلب می‌کنیم، باید عزم و اراده و تضرع به درگاه الهی نیز داشته باشیم؛ یعنی این‌طور نباشد که تحول را از خدا بخواهیم و خودمان دست روی دست بگذاریم و به تماشا بنشینیم، نه؛ همان‌طور که وقت بیماری، در عین دعا و «أَمَّنْ‌یجِیبُ»‌خواندن‌ها به پزشک متخصص مراجعه می‌کنیم، در این درخواستِ تحول و آرزویی که برای رسیدن به بهترین حال داریم، باید خودمان هم عمل کنیم؛ از دوری از گناه و اشتباه گرفته تا تلاش برای رشد معنویت، کنار گذاشتن اخلاق‌ ناپسند و تلاش برای آراسته شدن به حسن‌خلق و فضایل اخلاقی.

سند دعای یا مقلب‌القلوب‌والابصار!

مرحوم علامه‌مجلسی(ره)، دعای تحویل سال را جزو اعمال روز اول فروردین شمرده است. شیخ‌عباس قمی(ره) نیز آن را در کتاب مفاتیح‌الجنان نقل کرده است، لذا در برخی کتب آمده است که در وقت تحویل سال، این دعا را که مضمون خوب و سازنده‌ای دارد، بخوانند: «یا مقلب‌القلوب و الأبصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول الحول‌والأحوال، حول حالنا إلی احسن‌الحال: ‌ای کسی که تحول دل‌ها و گردش چشم‌ها در دست توست! ‌ای تدبیر‌کننده شب و روز و‌ ای تغییردهنده سال و حال! حال ما را به بهترین حال، تغییر ده!».