شیوه تعلیم و تعلم در حوزه علمیه با گذشت زمان تغییر کرده است. تا نیمه دوم قرن چهاردهم هجری دانش آموز وارد مکتب خانه می‌شد و پس از آشنایی با حروف به فراگرفتن قرآن کریم می‌پرداخت و پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو و غیره به حوزه وارد می‌شد.
ولی بعد از افتتاح مدارس جدید و انقراض مکتب خانه‌ها دانش آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه ملحق می‌گردند.
تاکنون چنین مرسوم و رایج بوده است که هر طلبه‌ای با ورود به حوزه علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشت سر می‌گذراند. نظام درسی حوزه علمیه شیعه دارای سه مرحله اصلیِ است:
- مقدمات
- سطح
- خارج
محتویات
مقدمات
این دوره در نظام درسی جدید حوزه شش سال طول می‌کشد.[۲] هدف اصلی در این دوره، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و...) و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و تسلط طلاب به «زبان قرآن» و نیز آشنایی مقدماتی با فقه و اصول فقه است.
این مرحله در حکم کلید فهم معارف اسلام است؛ چرا که احادیث و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) به همین زبان است. هدف‌های فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل ادبیات فارسی و مستدل شدن و تثبیت عقاید در طلاب است.
ادبیات عرب
در این مرحله طلاب عرب معمولاً کتاب‌های زیر را می‌خوانند:
- «أجرومية»، «قَطرالنّدى وبَل ّالصّدى» و «شرح ابن عقيل» را می‌خوانند.
طلاب غیرعرب نیز این کتب را می‌خوانند:
- جامع المقدمات که شامل «امثلة»، «شرح امثلة»، «صرف مير»، «تصريف»، «عوامل فی النحو»، «هداية»، «شرح أنموذج» و «صمدية» است.
- البهجةالمرضیة (شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک، معروف به سیوطی).
- مغنی اللبیب[۳] نوشته ابن هشامدر نحو. در سال‌های اخیر مغنی الادیب که متن تهذیب شده مغنی اللبیب است، به طلاب آموزش داده می‌شود.
- مطول و مختصر تفتازانی در «معانى» و «بيان» و «بدیع». در نظام درسی جدید کتاب جواهر البلاغه نوشته سید احمد هاشمی در کنار مختصر المعانی خوانده می‌شود.
منطق
فقه و اصول
- تبصرةالمتعلمین علامه حلّی
- الروضةالبهیة فی شرح اللمعةالدمشقیة (معروف به شرح لمعه) تألیف شهیدثانی (درگذشت ۹۶۶ق)
- همچنین برخی رساله‌های عملیه در فقه
- معالم الدین حسن بن زین الدین جبعی عاملی (درگذشت ۱۰۱۱ق)
- الموجز فی اصول الفقه شیخ جعفر سبحانی
- اصول الفقه محمدرضا مظفر
- اصول فقه مرحوم محمدرضا مظفر در اصول فقه[۵]
دروس جنبی
در کنار دروس اصلی که شامل ادبیات، فقه و اصول است، کتاب‌هایی از اخلاق، عقاید و کلام، تفسیر، تاریخ و ادبیات فارسی در کتب درسی مقدمات گنجانده شده است.
سطح
این مرحله شامل پایه‌های هفتم تا دهم است. در این دوره اهداف زیر تعقیب می‌شود:
- بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی
- آشنا شدن با روش‌های استنباط از آیات و احادیث
- خواندن یک دوره کامل فقه و اصول
- تعمیق عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله دروس عمومی
دروس اصلی در مرحله میانی یعنی سطح، فقه و اصول فقه است و به همین منظور کتاب‌های زیر خوانده می‌شوند:
فقه
مکاسب شیخ مرتضی انصاری.
اصول فقه
همچنین طلاب می‌توانند به آموختن کتاب‌هایی چون:
درایةالحدیث شهیدثانی در مباحث علوم حدیث،
منظومه حاج ملاهادی سبزواری و الأسفار الاربعه ملاصدرا در فلسفه
شرح باب الحادی عشر علامه حلّی و نیز شرح او بر تجریدالاعتقاد خواجه نصیر طوسی در کلام،
یا دیگر دانش‌ها همانند تفسیر قرآن بپردازند.
به طور معمول، طلاب این مرحله را چهار ساله طی می‌کنند.[۷]
سطح در نظام آموزشی جدید حوزه
دروس سطح در نظام جدید آموزشی حوزه چهار سال به طول میانجامد. در طی این چهار سال کتاب فقهی مکاسب شیخ انصاری تدریس می‌شود. در دو سال نخست، فرائد الاصول شیخ انصاری و در دو سال پایانی کتاب کفایة الاصول آخوند خراسانی در اصول فقه به طلاب عرضه میگردد. در کنار دروس اصلی فقه و اصول، این دروس نیز تدریس می‌شود:
- فلسفه
- بدایة الحکمة علامه طباطبایی در سال هفتم
- نهایة الحکمة علامه طباطبایی در سال نهم و دهم
- کلام
- محاضرت فی الالهیات جعفر سبحانی در سال هفتم و هشتم
- تفسیر
- جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسی، سوره توبه در سال هفتم
- جوامع الجامع، سورههای رعد و یوسف در سال هشتم
- المیزان، علامه طباطبایی، جلد ۱۳، سوره اسراء در سال نهم
- المیزان، سوره کهف، در سال دهم
- رجال و درایه
- کلیات فی علم الرجال، جعفر سبحانی، در سال هفتم و هشتم
- درایة الحدیث، جعفر سبحانی، در سال دهم
خارج
برخی از طلاب علوم دینی پس از اتمام مرحله سطح، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند، ولی کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش و نیل به مرتبه اجتهاد هستند، وارد مرحله خارج می‌شوند.[۸]
این مرحله عالی‌ترین دوره دروس حوزوی محسوب می‌شود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می‌شود و معمولاً متن درسی خاصی ندارد. استادانی که درس خارج ارائه می‌کنند از مجتهدان شناخته شده یا مراجع تقلید ند؛ آنان کتاب خاصی را تدریس نمی‌کنند، بلکه مباحث هر جلسه را برای بیان آرای خود همراه با بررسی آرای مجتهدان گذشته خود طراحی می‌کنند، اما برای حفظ نظم، سیر مطالعاتی زیر را ارائه کرده‌اند.[۹]
از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، لذا زمان این دوره برای افراد متفاوت است.
مرحله خارج، محدودیت زمانی ندارد و ممکن است کسی تا پایان عمرش در این جلسات شرکت کند، همچنان که استادان نیز به فراخور حال و اقتضائات دیگر، مباحث خود را تفصیل می‌دهند. در واقع، درس خارج فقه و اصول، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و مجتهدان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است. طلابی که به مرتبه علمی معیّنی یا درجه اجتهاد نایل می‌شوند، حسب معمول از استادان خویش یادداشتی به نام اجازه دریافت می‌کنند که در آن به تحصیلات و فضل و توانایی‌های علمی وی اشاره می‌شود.
دروس تخصصی
در سال‌های اخیر، رشته‌های تخصّصی تفسیر و کلام و تبلیغ نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محقّقانی در آن رشته‌ها تربیت می‌کنند. هدف از این دروس - که تحت عنوان رشته‌های تفسیر، کلام، تبلیغ و ... شروع شده است - پرورش متخصص، در رشته‌های خاص مورد نیاز حوزه و جامعه است. این کار پرارزش باعث می‌شود که شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در یکی از رشته‌های علوم اسلامی متبحر شود، تا بتواند منشا خدمات مفیدی در حوزه و جامعه شود؛ نه این که بعد از صرف مدت زمان طولانی برای تحصیل، به نتیجه مطلوبی نرسد.
دروس جنبی یا عمومی
در حوزه علمیه قم و در بعضی شهرستان‌ها، هم زمان با دوره مقدمات و سطح، درس‌هایی تحت عنوان عقاید، تفسیر، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق و ... تعلیم داده می‌شود که در رشد فکری طلاب و گسترش اطلاعات علمی آن‌ها موثر است. این درس‌ها هر چند لازم است، ولی مرحله مستقلی در درس‌های حوزه محسوب نمی‌شود.
شیوه‌های تدریس در درس‌های مقدمات و سطح
غالب اساتید در این دو دوره از یک الگوی تدریس پیروی می‌کنند که شش مرحله را در بردارد:
- مطالعه قبل از تدریس، که شامل مطالعه کتاب درسی و حواشی و شروح آن می‌شود.
- روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده شاگردان گذاشته می‌شود.
- بیان مطالب درس به صورت دسته بندی شده و به اصطلاح «خارج درس».
- تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس به صورت جمله به جمله.
- بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان می‌شود؛ ولی برخی اساتید برای جلوگیری از به هم ریختگی ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر می‌کنند.
- پاسخ‌گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله: قبل از شروع درس؛ در حین درس؛ بعد از درس.
تعطیلات
روزهای پنجشنبه و جمعه کار تعلیم دروس رسمی در حوزه تعطیل است. در ماه رمضان، دو هفته اول محرّم و دو هفته آخر ماه صفر به جهت عزیمت طلاب برای تبلیغ یا شرکت در مراسم عزاداری امام حسین(ع) و رحلت حضرت رسول(ص) کلاس‌های درس تعطیل است. ایام وفات دیگر ائمه معصومین(ع) یا رحلت یکی از مراجع بزرگ و اعیاد اسلامی به مجموعه تعطیلات افزوده می‌شود.
در ایام تابستان درس های رسمی در حوزه های علمیه تعطیل است.
پانویس
- درسنامه حوزه سال ۹۳-۹۴
- بحرالعلوم، ۱۴۰۷، ص ۹۵.
- غروی، ص ۲۵۱-۲۵۴؛ جمالی، ص ۱۲۱.
- بحرالعلوم، ۱۴۰۷، ص ۹۳.
- رجوع کنید به بهادلی، ص ۲۷۸-۲۷۹.
- غروی، ص ۲۵۵-۲۵۶؛ بهادلی، ص ۲۸۰.
- غروی، ص ۲۵۶.
- ملکی، ص ۲۶۹.
- غروی، ص ۲۵۷.
منابع
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: مطالب متفرقه حوزوی
