اخلاق قرآنی- احترام پدرومادر

احترام به پدر و مادر : لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا [۸] . جز خدا را نپرستید وبه پدر و مادر خود احسان کنید. احترام به پدر و مادر: لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً .بقره / 83. جز خدا را نپرستید وبه پدر و مادر خود احسان کنید. احترام به پدر و مادر حق والدین اشتباه نشود.

اِحسان به والدین : احترام به پدر و مادر، تعظیم آنها و انجام هرگونه نیکی به آنهاست. در قرآن، احسان به والدین هم‌ ردیفِ فرمان به پرستش خدا قرار گرفته است. مفسران این دستور قرآنی را شامل هر والدینی؛ اعم از کافر و مسلمان، و نیکوکار و بدکار دانسته‌اند.
در منابع حدیثیِ شیعه و سنّی، احسان به والدین از برترین و محبوب‌ترینِ اعمال نزد خدا دانسته شده و آثار مختلفی برای آن بیان گردیده است؛ از جمله: افزایش رزق و روزی، طول عمر، آسان‌شدنِ سَکرات مرگ، آمرزش گناهان و ورود به بهشت در قیامت.
خوش‌رفتاری و نداشتن کوچکترین تُندی با والدین، نگاه مهربانانه و بلندنکردن صدا در برابر آنها از مصادیق احسان به والدین شمرده شده است. احسان به والدین از دستورهای مورد تأکید قرآن است[۱] و در آیات قرآن، هم‌ردیفِ فرمان به پرستش خدا قرار گرفته است.[۲] مفسران قرآن این امر را نشانه اهمّیت نیکی به پدر و مادر[۳] و جایگاه رفیع اطاعت از این دستور نزد خداوند می‌دانند.[۴] فقیهان نیز آن را بر فرزندان واجب شمرده‌اند.[۵] همچنین در برخی کتاب‌های اخلاقی، از احسان به والدین به عنوان برترین چیزی که موجب سعادت و نزدیکی به خداست یاد شده است.[۶] . در تفسیر نمونه، در ذیل آیه ۲۳ سوره اسراء آمده است قراردادنِ توحید در کنار احسان به پدر و مادر، بیان‌گر تأکید قرآن بر رفتار نیک با پدر و مادر است.[۷] . احسان به والدین به‌معنای نهایت تعظیم نسبت به پدر و مادر دانسته شده[۸] و هرگونه نیکی که سزاوار مقام آن دو باشد را شامل می‌شود.[۹] همچنین مطلق بودن «والدین» را بیان‌گر شمول آن بر هر پدر و مادری می‌دانند؛ نیکوکار باشد یا بدکردار،[۱۰] کافر باشد یا مسلمان.[۱۱] . عده ‌ای از مفسران، تناسب بین توحید و احسان به والدین را که در قرآن در کنار هم قرار گرفته‌ اند، این ‌گونه ترسیم نموده‌ اند که خداوند سبب حقیقی وجود انسان، و پدر و مادر سبب ظاهری و معیشت اویند.[۱۲] همچنین همان‌طور که شکرِ نعمت‌های خدا به عنوان مُنعم حقیقی واجب است، شکر نعمت‌های بندگان هم واجب است و هیچ‌ کس همچون والدین در حق انسان متحمّل زحمت نشده‌ و مستحق شکرگزاری نیستند.[۱۳] . علامه طباطبایی علت تأکید قرآن دربارهٔ احسان به والدین را چنین تبیین کرده که رابطه عاطفی بین والدین و فرزندان سبب پیوند محکم نسل نو با نسل گذشته و موجب استحکام خانواده می‌گردد. قِوام خانواده نیز به‌عنوان یکی از مهم ‌ترین امور در روابط اجتماعی، سبب استواری جامعه انسانی است.[۱۴] .

احسان به والدین : وقضی ربک الا تعبدوا الا ایاه وبالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلاتقل لهما اف ولا تنهرهما وقل لهما قولا کریما واخفض لهما جناح الذل من الرحمة وقل رب ارحهما لها ربیانی صغیرا؛[۱] . و پروردگارت چنین حکم کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر، نیکی کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دوی آنها در نزد تو به «سن» پیری رسند حتی به آنان «اف» مگو و بر آنان بانگ مزن و به نیکی با آنان سخن گوی و از روی مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستران و بگو: پروردگارا! به آنان رحمت آور، چنان که «به سن» خردسالی مرا پروراندند. یکی از شاگردان امام صادق علیه‌السلام به نام «ابی ولاد» می‌گوید: از امام صادق درباره آیه... وبالوالدین احسانا... پرسیدم و گفتم: مراد از این نیکی چیست؟ حضرت فرمود: نیکی آن است که با پدر و مادر خوش رفتاری کنی و ایشان را وانداری که آنچه را به آن نیازمندند از تو درخواست کنند، اگرچه بی نیاز هم باشند. مگر خداوند عزوجل نمی‌فرماید: هرگز به نیکی نمی‌رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید ببخشید .[۲] . سپس فرمود: اما این که خداوند فرمود: چنان که یکی یا هر دوی ایشان در نزد تو به پیری رسیدند، کلمه‌ ای رنجش آور با آنان نگو و تندی نکن؛ یعنی اگر تو را آزردند به آنان کلمه اف نگو و اگر تو را کتک زدند تندی نکن و با بزرگواری با ایشان سخن بگو؛ یعنی اگر تو را زدند، بگو : خدا شما را بیامرزد که این سخنی بزرگوارانه از سوی توست. و مراد از این کلام خدا که فرمود: به آنها با افتادگی مهربانی کن؛ یعنی نگاهت را جز به مهر و دل سوزی به آنان ندوز، صدایت را بالا نبر، دستت را بالاتر از دستشان نبر و از آنان در راه رفتن پیش نیفت. [۳] . امام صادق علیه ‌السّلام در حدیثی دیگر درباره جمله «ولاتقل لهما اف» فرمود: کم‌ترین عاق والدین، گفتن اف به پدر و مادر است و اگر خداوند ـ عزوجل ـ چیزی را کمتر از آن می‌دانست از آن نهی می‌فرمود . [۴] .

اهمیت احترام به پدر و مادر : احترام به پدر و مادر یکی از راه‌های قدرشناسی از زحمات و فداکاری‌های آنان است که مورد تایید هر انسان عاقلی است و در مقابل، هرگونه بی حرمتی به آنان، مورد سرزنش و توبیخ هر انسان منصفی است. خداوندمنان به پاس قدردانی از تلاش‌ های خالصانه پدر و مادر، در آیات فراوانی از جمله آیه مورد بحث،احترام به آنان را به ویژه در پیری، بر فرزندان لازم و هرگونه بی احترامی، حتی در کوچک‌ ترین عمل مانند اف گفتن به آنان را نهی فرموده است.

قلمرو احترام به پدر و مادر : احترام به پدر و مادر هیچ محدوده و مرزی ندارد و شامل هر پدر و مادری می‌شود، حتی اگر مشرک باشند، هرچند اطاعت کردن از آنها مقید به عدم دعوت به شرک ورزی از سوی آنان است.[۵] . در همین مورد، جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: شنیدم مردی به امام صادق علیه‌السّلام عرض کرد: پدر و مادرم مخالف حق هستند. امام علیه ‌السّلام فرمود: به آنها نیکی کن، همان گونه که اگر مسلمان بودند، به آنها نیکی می‌کردی. [۶] . و امام رضا علیه ‌السّلام نیز در پاسخ به پرسش معمر بن خلاد که گفته بود: با این که پدر و مادرم مسلمان نیستند آیا آنها را یادآوری کنم؟ حضرت فرمود: «آنها را به یاد بیاور و از طرف آنها صدقه بده و اگر در حال حیات هستند با آنان مدارا کن»؛ زیرا رسول خدا صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم فرمود: خداوند مرا به رحمت مبعوث نموده نه به عقوق و نامهربانی . [۷] .

دلیل احترام به والدین : ابراهیم بن مهزم گفت: از نزد امام صادق علیه‌ السّلام هنگام شب خارج شده و به منزل خود در مدینه آمدم، در حالی که مادرم با من بود. میان من و او صحبتی درگرفت و من با درشتی با وی سخن گفتم. وقتی صبح شد، نماز به جای آوردم و به محضر امام علیه‌ السّلام آمدم، همین که بر آن حضرت وارد شدم، امام علیه ‌السّلام بدون مقدمه، فرمود: ‌ای پسر مهزم! چه شده میان تو و مادرت که در کلام دیشب به او درشتی کردی؟ آیا نمی‌دانی که شکم او منزلی بود که ساکن آن تو بودی و دامن او گهواره‌ای بود که در آن راحت می‌گرفتی، و پستان او ظرفی بود که از آن می‌آشامیدی؟ گفتم: بلی. فرمود: پس دیگر با او تندی نکن![۸] .

احترام بعد از وفات پدر و مادر : رسول خدا صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم فرمود: من زار قبر ابویه او احدهما فی کل جمعة غفر له وکتب بر ؛ [۱۰] . کسی که قبر پدر و مادر خود را در هر جمعه، زیارت کند، گناهانش بخشیده می‌شود و از نیکوکاران نوشته می‌شود.

احسان به والدین سبب محبوبیت نزد اهل بیت : جابر بن حیان گوید: به امام صادق علیه‌ السّلام خبر دادم از نیکوکاری فرزندم اسماعیل با من. امام علیه‌ السّلام فرمود: من فرزندت را دوست می‌داشتم، اینک دوستی من به وی بیشتر شد، زیرا رسول خدا صلی‌ الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم خواهر رضاعی داشت که به نزد حضرت آمد، پس چون به او نگاه کرد، خشنود شد و آنچه به خود پیچیده بود، از برای او پهن کرد و او را بر آن نشاند و به او رو آورد و با او سخن می‌گفت و در صورتش می‌خندید. پس از آن حرکت کرد و رفت و برادر او آمد، با وی آن چنان که با خواهرش ملاطفت نموده نکرد، پس، از آن حضرت سؤال شد که یا رسول الله "صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم" به خواهر رضاعی خود آن احترام ‌ها را انجام دادید، لیکن با برادرش آن چنان نکردی؟ فرمود: برای آن که خواهر بیشتر از آن برادر به پدر و مادرش نیکویی می‌کند.[۱۱] .

احترام پیامبربه پدر و مادر رضاعی : در سال‌های آغاز بعثت، روزی پیامبر اکرم صلی ‌الله ‌علیه ‌و‌آله ‌وسلّم فرش یا روپوش خود را در زمین پهن کرد، روی آن نشسته بود. ناگهان دید شوهر حلیمه سعدیه (مادر رضاعی حضرت) حارث بن عبدالعزی، به حضور آن حضرت می‌آید. پیامبر اکرم صلی ‌الله ‌علیه‌ و‌آله ‌وسلّم به یاد مهربانی‌های او، از جا برخاست و به او احترام شایانی کرد و گوشه ‌ای از روپوش خود را گسترده، او را روی آن نشاند. طولی نکشید که مادرش، حلیمه وارد شد. حضرت گوشه دیگر روپوش خود را برای او پهن کرد و او را نیز روی آن نشاند و محبت فراوانی به او نمود.[۱۹] .

احترام به والدین سبب خوش بختی : حضرت آیة الله مرعشی نجفی (رحمه الله) فرموده است: زمانی که در نجف بودیم روزی هنگام ظهر، مادرم به من گفت: برو پدرت را صدا بزن تا برای صرف نهار بیاید. من به طبقه بالا رفتم و دیدم پدرم در حال مطالعه خوابیده است، نمی‌دانستم چه کنم؟ از طرفی باید امرمادر را اطاعت می‌کردم و از طرفی می‌ترسیدم با بیدار کردن پدر، باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لب هایم را کف پای پدر گذاشتم و چندین بوسه زدم، تا این که در اثر قلقلک پا، پدرم از خواب بیدار شد و دید من هستم. وقتی این ادب و احترام را از من دید، گفت: شهاب الدین! تو هستی؟ عرض کردم: بلی آقا! دو دستش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: پسرم! خداوند عزتت را بالا ببرد و تو را از خادمان اهل بیت علیهم‌ السّلام قرار دهد و من هرچه دارم از برکت همان دعای پدرم است که در حق من نمود و به مرحله اجابت رسید.[۲۰] .

احترام به والدین سبب جلب لطف الهی : شهید مطهری می‌گوید: گاه گاهی که به اسرار وجودی خود و کارهایم می‌ اندیشم، احساس می‌کنم یکی از مسائلی که باعث خیر و برکت در زندگی‌ام شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من کرده است، احترام و نیکی فراوان بوده است که به والدین خود به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماری کرده ‌ام. یکی از فرزندان شهید مطهری می‌گوید: من مکرر شاهد تواضع و احترام خاص پدر و معلم عزیزم نسبت به پدر بزرگوارش بودم، هرگاه به فریمان می‌رفتیم پدرم تاکید داشتند که نخست به منزل پدر و مادرشان بروند. در موقع روبه رو شدن با پدر و مادر،دست آنان را می‌بوسیدند و به ما نیز توصیه می‌کردند که دست ایشان را ببوسیم.[۲۱] .

فروتنی در برابر والدین : فروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیکی به پدر و مادر است و نشانه ‌ای از روح شکرگزاری به شمار می‌رود: وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً؛ [۱۱] . دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان‌که مرا در خردی پروردند. از این بخش از آیه که فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً» می‌توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شکرگزاری انسان دارد. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: لا تملا عینیک من النظر الیهما الّا برحمة و رقّة، و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما، و لا یدک فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛ [۱۲] . چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر.