اخوان‌الصفا
اِخوان الصّفا و خُلّان الوَفا جمعیت سری فلسفی و عرفانی است که در سده ۴ق در بصره و بغداد توسط ایرانیان تشکیل شد[۱] و دائرةالمعارف رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا را نوشتند. اساس مسلک و مرام آنان این بود که بین شریعت اسلامی و فلسفه یونانی هیچ‌گونه تضاد و تعارض وجود ندارد و شخص می‌تواند شریعت اسلامی و حکمت یونانی را به طور متحد چراغ راه خویش سازد. هدف این گروه ترویج صلح و صفا بین مردم و رفع اختلاف فکری و مذهبی از طریق گسترش حکومت عقل و تلفیق بین فلسفه و مذهب و ایجاد یک گونه آرمان‌شهر بوده‌است.[۲]
آنها شروع به نوشتن مقالاتی بدون گوشزد نام نویسنده نمودند و خود را اِخوان الصّفا و خُلّان الوَفا نامیدند. آنها گرچه در پژوهش به روش یونانیان مانند اقلیدس و نیکوماخوس بودند، ولی پژوهش‌ها و نظریات آنها در زمینهٔ حل مسئله‌های مربوط به صوت از یونانیان پیشتر رفت. به گفتهٔ شفیعی کدکنی عقاید آنها توفیقی در کشف نظام موسیقیایی جهان داشته‌است. در رساله پنجم، بخش ریاضی، در باب موسیقی سخن رفته‌است.[۳]
جماعت اخوان‌الصفا با یکدیگر بسیار دوستانه و برادرانه زندگی می‌کردند و می‌کوشیدند از هر نوع هواپرستی و فریب و نفاق برکنار باشند. این جماعت با همکاری یکدیگر به نوعی از یک مذهب یا مسلک فکری دست یافتند که گمان می‌کردند از طریق آن می‌توانند به کمال و سعادت واقعی برسند. اساس مسلک و مرام آنان این بود که بین شریعت اسلامی و فلسفه یونانی هیچ‌گونه تضاد و تعارض وجود ندارد و شخص می‌تواند شریعت اسلامی و حکمت یونانی را به طور متحد چراغ راه خویش سازد.
محتویات
اعضای انجمن
باور برخی تاریخ‌نگاران بر این است که اعضای اخوان‌الصفا ایرانی بودند.[۴][۵] هرچند این انجمن به صورت سری طی حیات می‌کرد، لکن نام چند تن از جمعیت آن، از طریق آثار ابوحیان توحیدی و دیگران شناخته شده‌است:[۶]
- ابوسلیمان محمد بن معشر بُستی (معروف به المقدسی یا المقدیسی)،
- ابوالحسن علی بن هارون زنجانی
- ابواحمد مهرجانی، (برخی از مستشرقان معتقدند که نام این شخص محمد بن احمد نهرجوری است)؛
- ابوالحسن عوفی (العوفی)
- زید بن رفاعه
درجات
جماعت اخوان‌الصفا بر ظهور حلقه‌های فتوت و به طبع آن فتوت‌نامه‌ها موثر بودند. اخوان علاوه بر سیر و سلوک فکری دارای سیر و سلوک عملی نیز بودند و بر همین اساس نظامی از تعلیم و تربیت استاد-شاگردی و دستگاهی منظم با سطوح مختلف نوآموزان و مرشدان ساخته بودند. به همین دلیل می‌توان اخوان را از مهمترین عوامل تأثیر گذار در ظهور حلقه‌های اتصال میان حکمت و صناعت و فن و فتوت در تاریخ تمدن اسلامی دانست. مراتب ارشاد و تعلیم نوآموزان جمعیت اخوان بیانگر این نکته است.[۷]
افراد بر پایه تفاوت مراتب سیر معنوی درجات چهارگانه داشته‌اند:[۲][۷]
- اخوان الابرار و الرحماء: سن این گروه بین پانزده تا سی سال بود و کسانی در این سطح پذیرفته می‌شدند که حاوی سه صفت باشند: صفای ذات و روح، تیزهوشی و سرعت انتقال.
- اخوان الاخبار و الفضلاء: افراد آن بین سی تا چهل سال سن داشتند. صفاتی همچون سخاوت، شفقت، مهربانی و وفاداری به دیگر اخوان و نیز مراعات حال اخوان دیگر لازمه حضور در این مرتبه از مراتب اخوان بود.
- اخوان الفضلاء الکرام: سن بین چهل تا پنجاه سال. گروهی بودند که قوانین را می شناختند، عقاید را تدوین می‌کردند، اصول و حقایق، دفاع و راه‌ها را روشن نموده و در امر دعوت ساعی بودند.
- مقام مشاهده حق و دارای قوه ملکی: پس از ۵۰ سالگی (مرحله کمال. اخوان در این مرحله برای مشاهده قیامت و صعود به ملکوت آسمان آمادگی داشتند.)
عقاید
جماعت اخوان‌الصفا با یکدیگر بسیار دوستانه و برادرانه زندگی می‌کردند و می‌کوشیدند از هر نوع هواپرستی و فریب و نفاق برکنار باشند. این جماعت با همکاری یکدیگر به نوعی از یک مذهب یا مسلک فکری دست یافتند که گمان می‌کردند از طریق آن می‌توانند به کمال و سعادت واقعی برسند. اساس مسلک و مرام آنان این بود که بین شریعت اسلامی و فلسفه یونانی هیچ‌گونه تضاد و تعارض وجود ندارد و شخص می‌تواند شریعت اسلامی و حکمت یونانی را به طور متحد چراغ راه خویش سازد.
یکی از عقاید جمعیت که در رسائل اخوان‌الصفا آمده است، این بود که به همان معنی که پیامبرانی چون آدم و نوح و ابراهیم و موسی منشأ هدایت و مصدر راهنماییی مردم بوده‌اند، اشوزردشت پیغمبر ایرانی و افلاطون فیلسوف یونانی می‌توانند مردم را به طریق حقیقت و راه نجات هدایت نمایند. در نظر جماعت اخوان‌الصفا، خدای پیغمبران بنی اسرائیل همان خدایی است که اشوزردشت آن را اهورامزدا می‌خواند. اهورامزدای زردشت نیز همان مبدئی است که افلاطون یونانی تحت عنوان خیر اعلی از آن سخن می‌گوید.
رساله‌ها
اخوان الصفا دارای ۵۴ عدد رساله عربی می‌باشد. ۱۴ رساله در ریاضی، ۱۷ رساله در طبیعی، ۱۰ رساله در علوم نفسانی، ۱۱ رساله در نوامیس و اخلاق، یک رساله به عنوان مقدمه و یک رساله به عنوان چکیده مندرجات است.[۸]
رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا دائرةالمعارفی بزرگ شامل ۵۲ رساله نوشتهٔ اخوان الصفا است. مؤلفان اثر ، هویت خود را عمداً پنهان نگه داشته‌اند و تاریخ دقیق پدیدآمدن اثر نیز نامعلوم است (احتمالاً حدود نیمهٔ دوم سدهٔ ۱۰م مطابق قرن 4ه). رسائل شامل چهار بخش عمده است و هر بخش چندین رساله و هر رساله چندین فصل است.[۹] اثر پیرامون موضوعات مختلف از دین و هندسه و موسیقی و جغرافیا و علم حساب تااخلاق و جادو و غیره است که همگی با یک هدف اساسی نوشته شده‌اند که مکرراً توسط نویسندگان اثر تأکید شده‌است، که علم‌آموزی ریاضتی است برای نفس که آن را برای زندگی در عالم پس از مرگ آماده می‌کند.[۱۰] خلاصهٔ مهمی از کل اثر در یکی از رساله‌ها و تحت عنوان الرسالة الجامعة آمده‌است.[۱۱]
پانویس
- «اخوان الصفا».
- مصاحب، ۶۹(سرواژه: اخوان الصفا)
- ستایشگر، ۶۵
- Baffioni, Carmela (Summer 2012 Edition). "Ikhwân al-Safâ" (in The Stanford Encyclopedia of Philosophy). Edward N. Zalta (ed.). Check date values in:
|date=(help) - «اخوان الصفا».
- «انجمن سرّی اخوان‌الصفا». کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت. بازبینی‌شده در ۳۱-۳-۲۰۰۷.
- ربیعی, هادی. جستارهایی در چیستی هنر اسلامی. موسسه آثار هنری متن, 1388. ISBN 978-964-232-039-4.
- مصاحب، ۱۰۸۰(سرواژه: رسائل اخوان الصفا)
- «اِخْوان‌ُ الصَّفا»، در دانشنامهٔ ایران.
- Paul E. Walker. "EḴWĀN AL-ṢAFĀʾ", In Encyclopædia Iranica. December 15, 1998.
- "Ikhwān aṣ-Ṣafāʾ". In Encyclopædia Britannica.
منابع
- ستایشگر، مهدی. واژه نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد اوّل. چاپ دوّم. تهران: اطلاعات، ۱۳۸۱. شابک ۹۶۴-۴۲۳-۳۰۵-۰.
- مصاحب، غلامحسین (به سرپرستی). دائرةالمعارف فارسی. ج. اول. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸.
- بلخاری قهی، حسن. هندسه خیال و زیبایی (پژوهشی در آرای اخوان‌الصفا درباره حکمت هنر و زیبایی). ج. اول. چاپ اول. تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۸. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۳۲-۰۴۱-۷.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: عــــــرفـــــان اســــلامـــی
