نوغان یکی از قدیمی ترین محله های مشهد

بدون شک در میان نام محله های قدیمی مشهد، می‌توان نام محله نوغان را نیز قرار داد. این خیابان، که بازار اصلی محله محسوب می‌شود، به صورت شمالی جنوبی قرار داشته و در گذشته از دروازه نوغان تا چهار سوق و تقاطع کوچه سیاهان و محله نوغان امتداد داشته است. نوغان از محله‌های قدیمی مشهد بوده و در طول تاریخ، بارها تغییرات و تحولات مختلفی را تجربه کرده است. از جمله ویژگی‌های اجتماعی این محله، از خود گذشتگی زنان آن در زمان شهادت حضرت رضا"ع" است که مهریه ‌های خود را به شوهرانشان بخشیدند تا بتوانند در تشییع پیکر حضرت رضا (ع) شرکت کنند. محله نوغان مشهد نه تنها به دلیل تاریخ کهن و رویدادهای مهمش مشهور است، بلکه دارای آثار و بناهای تاریخی قابل توجهی نیز می‌باشد. مسجد امام رضا (ع)، مسجد پل سنگی و مسجد محراب خان از جمله این آثار هستند. محله نوغان به عنوان یکی از اولین و قدیمی‌ترین محله ‌های مشهد، نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ این شهر ایفا کرده و امروز نیز ساکنان آن به دستاوردهای گذشتگان خود افتخار می‌کنند.

تاریخچه محله نوغان | نوغان در دوره های مختلف تاریخ

محله نوغان یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین محلات مشهد است که ریشه ‌های آن به دوران باستان برمی‌گردد. این محله با داشتن تاریخچه ‌ای غنی و پرافتخار، نقش مهمی در توسعه فرهنگی و اجتماعی شهر مشهد داشته است.

محله نوغان

نوغان در واقع یکی از آبادی های معتبر و معروف حومه شهر طوس قبل از پیدایش شهر مشهد بوده است. هسته اولیه شهر مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته است. و به تدریج با رشد نوغان به صورت یک محله باقی مانده است . حدود ده محله نوغان در مطلع الشمس چنین ذکر شده است محله نوغان مابین شمال و مشرق حرم حضرت رضا(ع) عرض عریضی دارد از جمله قطعه ای از آن قتلگاه است در جنوب قبرستان معروف قتلگاه که خود حضرت رضا(ع) آن را خرید و وقف فرموده اند . قطعه دیگر این محله را پای گنبدخشتی ، قطعه ای را سر پل سنگی ، قطعه ای را سرقبر میر گویند و محله غیر شمارها ومحله کشمیری ها در واقع جز محله نوغان است. در ۱۰۰۰ سال پیش کتابی به نام حدود العالم من المشرق الی المغرب مطلبی در باره نوغان نوشته که در آن معدنی بوده که از آن معدن دیگ سنگی می ساخته اند کتابی دیگر به نام جام جم از نوغان ذکری به میان آورده و سپس یاقوت حموی در کتاب معروف خود معجم البلدان شرحی از نوغان آورده است و از دیگ های سنگی آن یاد کرده است. درباره وجه تسمیه این محل دو نظر وجود دارد اول آنکه چون معدن سنگ بوده و از آن معدن سنگ استفاده می کرده اند به نوکان یعنی معدن جدید و نو تعبیر شده است و دیگر آنکه نوغانه گفته اند به دلیل زاویه و پیچی که مجرای دو قنات را قبل از رسیدن به مظهر قنات به هم مربوط کرده است.

راسته نوغان

خیابان اصلی این محله به نام راسته نوغان می باشد که کوچه هایی از آن منشعب می باشد. راسته نوغان در واقع بازار اصلی این محله بوده که در جهت شمالی جنوبی قرار داشته و انتهای شمالی آن به دروازه نوغان و انتهای جنوبی آن به چهار سوق ( تقاطع کوچه سیاهان و نوغان) ختم می شده است. ویژگی نوغان از نظر اجتماعی از خود گذشتگی زنان این محله در زمان شهادت حضرت رضا(ع) می باشد که به خاطر شرکت در تشییع پیکر حضرت رضا(ع) مهریه قباله ها را به شوهرانشان بخشیدند تا به آنان اجازه شرکت در این مراسم را بدهند. هنوز هم به خاطر این عمل قهرمانانه زنان محله در ۱۲۰۰ سال گذشته ساکنان فعلی به آن افتخار می کنند. از آثار دیگر موجود در این راسته مسجد امام رضا(ع) ، مسجد پل سنگی ، مسجد محراب خان (آب انباری به نام محراب خان که در گذشته در مجاورت مسجد ساخته شده بود). می باشد . کار و شغل مردم این محله : زارع ، چوپان ، گله دار و بعضی از مشاغل کمیاب چون چکمه دوزی ، حصیربافی ، خرازی ، سنگ تراشی ، عطاری ، کاشی پزی ، کفاشی ، نعل بندی .

محله دستجرد

اين محله در شمال شرقي مشهد و در حدود نوقان بوده است. زيرا اراضي دستجرد در آنجاست و شايد شکل قديمي‌تر آن دستگرد بوده که بعدها معرّب شده و به شکل دستجرد درآمده است. گـَرد و کـَرد تقريبا به معني آباد است. و شايد به اين مناسبت به آن دستگرد گفته‌ اند که بعد از توسعه مشهد به زور بازو و کمک دست، آباد شده است. علاوه بر محلات فوق محله کليميان و مسيحيان در محدوده جنوب غربي مشهد در نزديک دروازه ارگ وجود داشته که محل سکونت گروه‌هاي مسيحي بوده و کليساي انجيلي مشهد در همين محله بنا شده است.

محله پاچنار

محله پاچنار که هنوز حمام آن به نام پاچنار (یا در لهجه مشهد حموم پاچنار) باقی است شاید به مناسبت داشتن چنار یا چنارهای بلند و بزرگ به این اسم خوانده شده باشد زیرا مشهد چنارهای عالی و زیبایی داشت که کم نظیر بود و در بعضی از آنها چنارهای بالاخیابان ضرب المثل شده بود و عمر چند صدساله داشت. محله پاچنار در شمال مشهد و محاذی خیابان علیا است.

خیابان تاریخی ارگ مشهد

یکی از جذابیت‌ های مشهد بازدید ازخیابان ‌های تاریخی آن است. خیابان ارگ، یکی از آنهاست. در گذشته، خیابان ارگ از سه راه ارگ تا میدان ده دی را دربرمی‌گرفت؛ اما در حال حاضر این خیابان فقط قسمتی از خیابان امام خمینی را شامل می شود. از آنجایی که محله ارگ در دوره پهلوی دوم به طبقات بالا دست و مرفه تعلق داشته، با پیشرفت خوبی به همراه شده است و اکنون نیز بسیاری از مراکز مهم و دولتی شهر مشهد نظیر بانک ملی، هلال احمر، اداره دارایی، شهرداری، اتاق تجارت، هتل پارس، ستاد ارتش، اداره ثبت، پست و تلگراف، باغ ملی، ساختمان چهار طبقه، و میدان ارگ در این خیابان قرار دارند و یکی از مهمترین خیابان‌های مشهد به شمار می رود. بیشترین آثاری که در شهر مشهد به ثبت ملی رسیده‌اند در این خیابان قرار دارد.

محله ارگ

یکی از محلات کوچک ولی با اهمیت از نظر پایگاه اجتماعی – اقتصادی در محدوده بافت قدیم شهر مشهد ، محله ارگ می باشد به علت نزدیکی و مجاورت این محله با بنای مقر حکومتی (ارگ) و سکونت عده ای از طبقات بالای جامعه شهری در آن محله با عنوان محله ارگ نامگذاری شده است . در مطلع شمس ذکر شده که محله ارگ مابین مغرب و جنوب شهر واقع وخود ارگ در کنار این محله متصل به باروی شهر است که حصار آن از یک طرف همان حصار شهر است.

ارگ

مرکز حکومت نشین مشهد تا اوائل دوره قاجاریه در چهارباغ بوده و ارگ در آن ازمنه به منزله قلعه نظامی محسوب می‌شده است . از اوائل دوره قاجاریه ، مخصوصاً زمان فتحعلیشاه و حکومت محمدولی میرزا (درخراسان) عمارت ارگ بنا شده است . در سال 1293 ق حاجی ظهیرالدوله دارالحکومه عالی در ارگ مشهد مقدس بنا نمود که منظور ظاهراً مرمت عمارت محمد ولی میرزا ، یا بنیان عمارت جدیدی بوده است . قبل از 1307 خورشیدی زمان ایالت قوام السلطنه قسمتی از آن ساختمان شد. صاحب روضة ‌الصفای ناصری راجع به ارگ می‌نویسد : ارگ در یک طرف شهر افتاده ، دیوار ارگ میانه مغرب و شمال 400 ذرع ، و تمام اطراف ارگ 1246 ذرع است و 32 برج دارد . اما اکنون وضع ارگ تغییرات کلی نموده ، حصار و برج ها در بیشتر نقاط خراب و در قسمتی از ارگ ،‌ باغ ملی احداث و در قسمت دیگر عمارت تلگراف‌خانه و پست خانه به سال 1304 ش نیز عمارت ارکان حرب به سال 13471 ق بنا شده است . عمارت توپ خانه نیز پس از انتقال توپخانه به شهر نو فروخته شده است . ارگ امروزی دارای میدانی است که خیابان پهلوی از طرف مغرب آن می‌گذرد . در سه قسمت دیگر میدان سه خیابان سواره رو احداث شده است . و سط میدان در سال 1333 ق زمان ریاست مالیه مسیولولو به اهتمام مشارالیه مشجر گشته و از سال 1307 خورشیدی اطراف آن گل کاری شده است . بعداً اشجار دیگری نیز کاشته شده است . عمارت و دوائر واقع در میدان ارگ : اداره شهرداری (که در محل ایالتی سابق است) پست خانه و تلگراف خانه (در ضلع جنوبی) عمارت ارکان حرب ، اداره نظمیه (در ضلع شرقی) اداره گمرک (در ضلع شمالی) خیابانها و کوچه های میدان ارگ ، خیابان پهلوی ، کوچه ارگ ، کوچه گنبدسبز، کوچه پشت شهربانی (مشهد درآغاز قرن چهارده خورشیدی مشهور به گزارش مکتب شاهپور، تالیف استادان : محمدتقی مدرس ‌رضوی،علی ‌اکبرفیاض، سیدعلی ‌موید ثابتی،عبدالحمید مولوی، محمودفرخ ، انتشارات آهنگ قلم ، تابستان86)

خیابان جنت

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد شامل خیابان جنت است که از آن به عنوان یکی از قدیمی ‌ترین مراکز خرید شهر مشهد نیز یاد می‌شود. بازار جنت به موازات خیابان مدرس و در حد فاصل میان بلوار امام خمینی و پاسداران قرار دارد و به جرات می ‌توان آن را یکی از معروف ترین بازار فروش پوشاک این کلان شهر دانست. از این ‌رو بسیاری از مسافران و ساکنان مشهد این خیابان را برای خرید پوشاک انتخاب می‌کنند. البته جنت در نزدیکی بازار بزرگ صرافی‌های مشهد نیز قرار دارد و به همین دلیل یکی از مراکز خرید ویژه این شهر محسوب می‌شود.

محله سرشور: محله تاریخی مشهد

محله سرشور، یکی از زیباترین بازسازی‌های بافت تاریخی در مشهد است که با الهام از معماری سنتی ایرانی و با هدف احیای هویت تاریخی این شهر انجام شده است. این محله که زمانی یکی از محله‌ های قدیمی و پررونق مشهد بوده، اکنون با چهره ای نو و جذاب به روی گردشگران و زائران باز شده است. محله سرشور، همچون بسیاری از محله‌ های قدیمی مشهد، دارای قدمتی طولانی است. این محله در گذشته یکی از مراکز تجاری و مسکونی مهم شهر بوده و ساکنان آن عمدتاً از تجار، صرافان، زرگران و سایر مشاغل مرتبط با تجارت بودند. با گذشت زمان و تغییرات شهری، محله سرشور نیز دستخوش تغییرات زیادی شد. در سال‌های اخیر، با هدف حفظ بافت تاریخی و هویت شهر مشهد، پروژه بازپیرایی محله سرشور آغاز شد. در این پروژه، با استفاده از معماری سنتی ایرانی و مصالح بومی، ساختمان‌های قدیمی مرمت و بازسازی شدند و کوچه‌ها و بازارچه‌ها به سبک گذشته بازآرایی شدند.

محله سرسوق - سرشور

محله سرسوق به طور قطع اسم دیگری داشته است که صنیع الدوله خواسته است به شکل ادبی در آورد سوق در عربی به معنی بازار است ولی در لهجه مشهدی در زبان محاوره مردم کمتر کلمات عربی به کار می رود و اگر به حسب ضرورت مردم مجبور باشند آن را مختصر تعریف می کنند در مشهد کلمه سر به معنی ابتدا و آغاز و گاهی بالا زیاد دیده می شود مانند سراب ، سرشور از طرف دیگر سو در لهجه مشهدی تقریباً به همان معنای لغوی و اصیل فارسی استعمال می شود مثل چهارسو . بنابراین سرسوق که صنیع الدوله نوشته است احتمال دارد سه سو یا سرسو و یا غیر از این ها باشد. محله سرشور یکی از ۶ محله قدیمی مشهد بوده که در غرب حرم مطهر امام رضا علیه السلام قرار دارد ، اگر بخواهیم تصویر امروزی اش را داشته باشیم خیابان های خسروی ، آخوند خراسانی و امام رضا (ع) اطراف این محله را گرفته اند . برای رفتن به بازار سر شور اگر از باب جواد حرم مطهر خارج شویم و به سمت راست حرکت کنیم روبرو ی بازارچه فرش یک کوچه می بینیم به اسم بازار سر شور . این محله نه خیلی اعیان نشین بوده ، و نه خیلی فقیر نشین بیشتر مردم یا کارمند موقت دولت بودند یا کارمند آستانه . آدم های فرهنگی شهر مثل شاعر ، صحاب ، کتابدار و روزنامه چی در این محله زندگی می کردند . محمد تقی بهار (ملک الشعرا) در این محله بدنیا آمده است .

خیابان سرشور

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد خیابان سرشور است که در غرب حرم مطهر و جنوب شرق محله سراب قرار دارد. سرشور یکی از خیابان های مشهد نزدیک حرم و اعیانی ‌نشین ‌ترین محله مشهد پس از محله سراب است و از آن به عنوان خیابان دیالمه نیز یاد می شود. بازار سرباز سرشور در قسمت چپ خیابان خسروی نو قرار دارد و در آن محصولات مختلفی نظیر مواد غذایی، کیف، کفش، پوشاک و حوله به فروش می‌رسد.در این خیابان ۳ خانه اعیان نشین قدیمی از دوره قاجار برجای مانده است. بناهای با ارزش موجود در این خیابان شامل خانه دختر ملک، خانه جواهر و خانه صاحب علم هستند‌ که از بین آنها فقط خانه دختر ملک به ثبت ملی رسیده است.

خیابان خسروی

خسروی نیز یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد است که از آن به عنوان بورس طلا، جواهر و زیورآلات نقره مشهد یاد می‌شود‌. خیابان خسروی مشهد، همچنین یکی از مقاصد اصلی کسانی که قصد خرید پارچه یا آینه و شمعدان را دارند. در حال حاضر خیابان خسروی یکی از ۴ خیابان اصلی شهر مشهد به شمار می‌رود و بسیاری از هتل‌ها و آپارتمان‌های معروف مشهد در این خیابان قرار دارند. خسروی بورس فرش نیز بوده و بسیاری از فرش فروشی‌های قدیمی و نام آشنا در این خیابان واقع شده ‌اند.

خیابان تهران یا خیابان امام ‌رضا

خیابان تهران حدود یک قرن پیش در سال ۱۳۰۷ در قسمت ضلع جنوبی حرم مطهر ساخته شده است و اکنون یکی از شریان‌های اصلی شهر مشهد به شمار می‌رود. این خیابان اکنون به نام خیابان امام رضا (ع) شناخته می شود و ایستگاه مترو بسیج در آنجا قرار دارد. بیش از ۹۵ سال از ساخت خیابان تهران می‌گذارد و این خیابان در طول این سال‌ها شاهد رویدادهای تاریخی مهمی بوده و حتی سبک معماری آن بارها دستخوش تغییر شده است.

محله چاه نو«چهنو»

اين محله در حدود خيابان تهران (اين خيابان از آن جهت كه مسير اصلي مشهد به تهران بوده، به خيابان تهران شهرت يافته است) فعلي واقع بوده است. در لهجه مشهدي «چهنو» همان چاه نو است که بدون کسره اضافه و به اصطلاح به شکل اضافه مقطوع ‌الحر تلفظ مي‌شود و هنوز در همان خيابان تهران و نزديک فلکه آب کوچه‌ اي به نام کوچه چهنو باقي است و معلوم مي‌شود در زمان خود محله تازه تأسيسي محسوب مي‌شده و بعد از احداث چاه يا منبع آب جديدي به وجود آمده است. به اين نکته هم بايد توجه داشت که چون مشهد در اصل کم آب بود، احداث کاريز و قنات و چاه به منظور تأمين نياز عمومي، کار مهمي تلقي مي‌شده است کما اينکه در بين هفت محله ‌اي که صنيع‌ الدوله به نقل از حافظ ابرو نام برده، در دو محله نقش آب ديده مي‌شود. وجود آب‌ انبارهاي بزرگ و عميق که هنوز آثار آنها در گوشه و کنار شهر باقي مانده، مي‌تواند مؤيد کمبود آب در مشهد باشد.

خیابان نخریسی مشهد

یکی دیگر از خیابان های تاریخی مشهد خیابان نخریسی است که بیش از 6 دهه قدمت دارد و جزو محلات اصیل و ریشه‌ دار مشهد به شمار می‌رود. نخستین کارخانه ‌های نخریسی شهر مشهد در این محله شروع بکار کرده ‌اند و ساکنان اولیه این محله را کارکنان و کارگران این کارخانه ها تشکیل می‌دادند و در حال حاضر این محله بیش از ۲۱هزار ساکن دارد.