قلعه سناباد

سناباد روستایی در ولایت طوس که مدفن امام رضاعلیه السلام بوده و هم‌اکنون جزء شهر مشهد است.[۱] روستای کوچک سناباد قبل از آباد شدن مشهد، از قُرای ولایت طوس به شمار می‌رفته است. در سال ۱۹۳ق هارون الرشید در سناباد درگذشت و او را در باغ حمید بن قحطبه طائی که بعدها به بقعه هارونیه مشهور شد، دفن کردند.[۲] پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ قمری در نوقان،[۳] به خواست مأمون، امام رضا(ع) در این مکان در کنار هارون دفن شد.[۴] پیوند سناباد با روستاهای دیگر به تدریج شهر مشهد را به وجود آورده است.[۵] .

سناباد در گذر تاریخ

آب سناباد که ظاهرا به دلیل جاری بودن در قریه سناباد به این نام شهرت یافته، و بنا به شواهد تاریخی با بیش از هزار سال قدمت، در اراضی و باغهای سناباد نوغان، واقع در بخشی از دشت توس جاری بوده چون مشهور است که پیکر مطهر امام رضا علیه السلام را در مظهر آن (سراب) غسل داده اند (عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 2/300؛ مینورسکی، یادنامه ایرانی، ص 54) و به قولی آب سناباد به عنوان نخستین آب جاری در بقعه رضوی (عزیزاللّه عطاردی، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371 ش، ج 1، ص 364)، تا مدتها تنها منبع تأمین کننده آب مورد استفاده در مشهدالرضا علیه السلام بوده است از جهت قدمت و قداست حائز اهمیت می باشد و بررسی پیشینه تاریخی این قنات همانند محدوده جغرافیایی قریه سناباد به ویژه در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا نیاز به تحقیق دارد. سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد «سرآب» نام داشته، که در شمال غربی مشهد در محله ای به همین نام واقع بوده است. این نام مکرر از عهد صفویه تا دهه های اخیر در منابع تاریخی ذکر شده است. قریه سناباد در قرن سوم قمری از توابع نوغان در ولایت توس به شمار می آمد و در فاصله یک مایلی (3/1069 متر) جنوب و جنوب غربی نوغان و در 17/36 درجه عرض و 25 / 59 درجه طول جغرافیایی واقع بوده (علیرضا چکنگی، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص 95) و به نوشته ابودف باغی به وسعت یک مایل منسوب به حمید بن قحطبه در داخل آن قرار داشته (ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، 1354 ش، ص 84) و آرامگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون الرشید در درون کاخ با دیوارهای بلند و غرفه های زیبا و تاق نماها و ... محصور بوده است (ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، 1354 ش، ص 84) . سناباد پس از خاکسپاری پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در 203 ق، به تدریج توسعه یافته و ابتدا به صورت شهرکی مذهبی با نام مشهدالرضا و مشهد طوس و سپس شهری بزرگ با نام مشهد مبدل گردیده تا آنجا که نام سناباد و نوغان و حتی توس را تحت الشعاع قرار داده است (محمّد رضا قصابیان، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377 ش، ص 45-41). هم اکنون فقط خیابانی با همین نام در بخشی از مسیر سابق قنات واقع در غرب محله قدیمی سراب وجود دارد که یادگار نام این روستا و قنات قدیمی است. تعیین محدوده جغرافیایی آب سناباد نیز همانند قریه سناباد از زمان شهادت حضرت رضا علیه السلام تا قرن اخیر میسّر نیست و با آنکه در منابع تاریخی قرن سوم قمری به بعد بارها از سناباد یاد شده، آگاهیهای موجود در باره این قریه و به ویژه قنات سناباد در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا بسیار اندک و گاه با افسانه آمیخته است؛ چنان که خبر احتمالی جاری شدن آب سناباد که همانند خبر احداث کاخ حمید بن قحطبه بدون مستند تاریخی توسط بعضی از نویسندگان نقل شده، به صورت مکرر در مآخذ بعدی تکرار شده، در حالی که منبع معتبر خبرهای مزبور همچون موضوع غسل داده شدن پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در قنات سناباد مشخص نمی باشد (ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص 535؛ ادیب المعی، ظفرنامه عضدی (نسخه خطی)، ص 108؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 85) . با آنکه به صراحت از قنات سناباد در قرن سوم تا نهم قمری سخنی به میان نیامده، اما دلایل و شواهد گوناگون تاریخی وجود قنات سناباد را در این دوران مورد تأیید قرار می دهد؛ از جمله وجود باغ سرسبز حمید بن قحطبه در نوغان توس که در بخش کم ارتفاع تر شرق مظهر قنات سناباد قرار داشته و عدم وجود خبر در مورد منبع آبی دیگر در حوالی سناباد و وضعیت جغرافیایی مشهد الرضا در قرن سوم به بعد و شیوه آبیاری در دشت توس، وجود یک قنات بی نام و نشان در متون تاریخی را که با نشانه های آب سناباد در قرنهای اخیر انطباق دارد، به عنوان قنات سناباد اثبات می کند؛ چنان که در قدیم ترین خبر در باره این قنات بی نام در حوالی سناباد، ابن بابویه قمی از سیلی عظیم در ناحیه سناباد یاد می کند که در مسیل منحرف شده و در قناتی که از محلِ مشهد امام بلندتر بوده است فرو ریخته و به مشهد امام آسیبی وارد نیامده است (ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق، 1373 ش، ج 2، ص 697، ح 9( . در خبر دیگری بیهقی در شرح خدمات ابوالحسن عراقی دبیر غزنویان از احیای کاریزی در مشهد سخن به میان می آورد که می توان آن را مهم ترین خبر موثق در باره آب سناباد در قرن پنجم به شمار آورد (بیهقی، تاریخ بیهقی، تصحیح دکر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1375 ش، ص 712). در باره علت عدم ذکر نام برای قنات مزبور می توان احتمال داد که به دلایل مختلف از جمله منحصر به فرد بودن این قنات در منطقه سناباد و اهمیت ندادن به قنات معروف بوده است. قنات سناباد که تا مدتها به دلیل عدم گسترش سناباد تنها منبع آبی مورد استفاده بوده است، با پیدایش و گسترش مشهد الرضا علیه السلام که به نوشته مؤلف تذکره لباب الباب دارای قصباتی شده است (محمّد عوفی، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی، 1361 ش، نیمه اول، ص 210-209)، به نقل از مستوفی با سرعت توسعه یافته (مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362 ش، ص 151) و در زمان ابن بطوطه از رونق زیادی برخوردار بوده است (ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش، ج 1، ص 441)؛ چنان که به واسطه افزایش جمعیت و عدم تکافوی آب سناباد، به نوشته دولتشاه سمرقندی در عهد سربداران توسط خواجه یحیی، قناتهای دیگری در مشهد و توس جاری می شود (دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ دوم: انتشارات پدیده خاور، 1366 ش، ص 212) . بعدها با گسترش بیشتر مشهد در عهد تیموری، برای تأمین آب مورد نیاز مشهد به دستور ملکان حسین بایقرا و با مباشرت امیرعلیشیرنوایی آب چشمه گلسپ به طرف مشهد هدایت و در صحن جاری شده، مورد استفاده زائران و مجاوران قرار می گیرد (وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس، 1023 ق؛ اسکندر بیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب، 1377 ش، ج 2، ص 1409؛ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ص 184-180) . با توجه به آگاهیهای بیشتری که درباره قنات سناباد در منابع قرن نهم قمری به بعد وجود دارد، به طور قطع، آب سناباد در قرن نهم در سناباد جاری بوده است؛ چنان که بارها از قنات سناباد و سراب در روضة الصفا و حبیب السیر و دیگر منابع تاریخی نام برده شده است (محمّد بن خاوندشاه بلخی (میرخواند)، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، انتشارات علمی، ج 2، ص 725؛ خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ سوم: کتابفروشی خیام، 1362 ش، ج 3، ص 123) . به استناد نوشته مؤلف کتاب خلاصة التواریخ و مضمون وقفنامه مورخ 1027 ق در قرن یازدهم علاوه بر قنات سناباد، آب قنات موقوفه مهدی قلی بیگ نیز در حرم جاری و مورد استفاده بوده است. (... ایضا قنات منصوصه قبل را وقف کرد بر حمام منموق فوق و آنچه فاضل آید به مسجد جامع برده، زوار و غیرهم کائنا من کان از آن انتفاع یابند و ...) (وقفنامه مهدی قلی بیگ، بازنویسی، مورخ 1027 ق؛ قاضی احمد بن شرف الدین حسین قمی، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، 1359 ش، ج 1، ص 439) . از عهد صفویه به بعد باز هم آگاهیهای بیشتری درباره قنات سناباد به دست می آید؛ چنان که در طومار علیشاهی به عنوان یکی از مهم ترین اسناد موقوفه آستان قدس به تاریخ 1160 ق، قنات سناباد را موقوفه ای با واقف نامعلوم و دائر با میزان حق الشرب ثبت شده در عهد افشاری معرفی می کند (طومار علیشاهی، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 22). در طومار عضدالملک نیز از قنات سناباد به عنوان یک قنات وقفی مطلقه بالتمام با محدوده معینه در دروازه سراب یاد شده است (طومار عضد الملک، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 40 و 47) . نخستین آگاهی در مورد محدوده جغرافیایی قنات سناباد مربوط به عهد قاجاری است که در طومار عضد الملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب سناباد به دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن که محل تغسیل پیکر مطهر امام رضا علیه السلام بوده و اولین و قدیم ترین آب جاری در مشهد، مورد توجه زائران و مجاوران بوده است (عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 3002)؛ لذا از زمان نادر شاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد به وسیله پنج قاطر، آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن عتیق انتقال یافته و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران بوده است (احتشام کاویانی، شمس الشموس، ص 228؛ بهبهانی، مرآت الاحوال بخش خراسان آرشیو خراسان اداره اسناد کتابخانه مرکزی، ص 939 به تأمین آب مشهد در عهدنامه ای اشاره دارد). در عهد قاجاریه با وجود آنکه قناتهای دیگر و نهر خیابان در مشهد جاری است، اما به نوشته حکیم الممالک آب سناباد در بعضی از محلات مشهد جاری بوده است (علینقی حکیم الملک، روزنامه سفر خراسان، (چاپ عکسی)، ص 190) و به نوشته اعتماد السلطنه جزء موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ عنبر جریان داشته (اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج 3-2، ص 1546-1545) و زین العابدین شیروانی می نویسد که آب آن خوشگوار است (زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، (افست)، بی تا، ص 586؛ همو، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی، 1339 ش، ص 276)، و مطابق شرط واقف، بخشی از آب سناباد در مطبخ سرکار فیض آثار جاری است (نوروز علی بسطامی، فردوس التواریخ، (چاپ سنگی)، ص 53) که به نوشته ادیب المعی این آب در عهد ناصری و توسط فضل اللّه خان وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است (ادیب المعی، ظفرنامه عضدی، (نسخه خطی)، ص .53) . گسترش بیشتر مشهد و افزایش جمعیت، لزوم تأمین منابع آبی بیشتری را باعث گردیده، چنان که در سال 1333 ق به دستور مرحوم سلطان حسین میرزا نیّرالدوله پسر پرویز میرزا نیّرالدوله و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان، برای آنکه آب قنات مسجد بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسد با ساختن منبع و نصب تلمبه و احداث لوله کشی، تا جامع گوهرشاد آب مزبور از باغ منبع در خارج دروازه سراب و در مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت شده، در آنجا مورد استفاده قرار گرفت (پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 2، ص 132، (قنات منبع پلاک (2848) بخش 9 تبادکان مشهد)؛ بقیعی، مزار میرمراد، ص 91). اما به نوشته سفرنامه نویسان، آب سناباد با آبدهی قابل توجه در این دوران همچنان مورد استفاده بوده است، چنان که به نوشته کلنل ییت این قنات که زمانی به تنهایی آب این دهکده را فراهم می کرده است هم اکنون هنوز هم در بخش شمال غربی مشهد که سراب نام دارد جاری و مورد استفاده است (کلنل ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو و رهبری، 1365 ش، ص 289؛ سفرنامه دالمانی و منشی زاده و لسترنج، پانوشت ص 414) . با وسعت یافتن مشهد و افزایش جمعیت در اواخر عهد قاجاریه، قناتهای دیگری در حوالی شمال قنات سناباد جاری می شود که از مشخصات دوازده قنات در منابع این دوره یاد شده است («دو مقاله در باره مشهد»، ترجمه کاظم خادمیان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش 26 و 27، ص 675؛ امام، مشهد طوس، ص 161) . قنات سناباد در روزگار قاجار و پهلوی در مسیری به طول تقریبی 9200 متر از غرب به شرق جریان داشته و پیشکار قنات مزبور در کال چهل بازه بند گلستان در اراضی وکیل آباد واقع در غرب مشهد قرار داشته و حلقه چاههای آن از غرب به شرق در اراضی آبکوه و زرگران موقوفه آستان قدس (29 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19)، به شماره پلاک 4 اصلی، و اراضی سعدآباد موقوفه گوهرشاد به شماره پلاک 5 اصلی بخش 9 مشهد جریان داشته و در حد فاصل چهارصدمتری جاده قدیم طرقبه در شمال و موازی مسیر قنات منبع که در جنوب آن واقع بوده، در جهت شمال شرق امتداد یافته و پس از عبور از اراضی مزرعه سروده و سعدآباد با فاصله کم در جنوب قنات آصف الدوله در داخل خانه های اعیانی سعدآباد در اراضی مذکور در داخل باغ منبع به شماره پلاک 5791 اصلی بخش 1 جریان داشته و در شمال باغ مذکور و تصویر 1. صورتجلسه ثبت اسناد و املاک . جنوب خیابان سعدآباد و حدود 150 متری خارج دروازه سراب، بین باغ منبع و باغچه سید نور علی شاه و نزدیک حمام قدیمی سناباد ظاهر شده و با عبور از کنار یخچال قدیمی و قبرستان سراب و منازل محله سراب از طریق کوچه آقا میرزا ناظر و کوچه شجاع التولیه به طرف حرم امتداد یافته وارد باغ عنبر شده و به صورت منقطع از باغ سنگی و باغ مستوفی و منازل مسکونی عبور نموده و پس از مشروب ساختن آب انبارهای عمومی و شخصی تا محله چهارباغ جریان داشته و از آنجا در کوچه مسجد نقاشها و کوچه میرزا شهاب و خیابان علیا و چهارباغ و سپس کارخانه زواری آستان قدس عبور نموده و به آب انبار صحن عتیق منتهی می گردیده و در آنجا آب مزبور مورد استفاده بوده است. (سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران، پلاک 4 و 90 اصلی بخش 9 مشهد، موقوفه آستان قدس به شماره ثبت 16779 دفتر 115، ص 326؛ تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم، ش 3924، استیجاری شهرداری، مورخ 13/11/1329، ص 2-1؛ نقشه علی اکبر هندسی، سعدآباد، 1039 ش؛ نقشه آبکوه، 1310 ش؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19؛ گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری، 3355، 9/4/1327) . قنات سناباد که موقوفه آستانه بوده و در طومارهای علیشاهی و عضدالملک درج گردیده، در مورخ 1308 ش جهت ثبت مالکیت، مطابق تقاضانامه ثبت شماره 3924، از طرف میرزا تقی شهابی محاسب اول آستان قدس به نمایندگی از طرف محمّد ولیخان اسدی، نیابت تولیت وقت اقدام شده و به استناد صورتجلسه تحدید حدود باغ عنبر از طرف اداره کل ثبت و اسناد استان نهم به شماره 11797، 18 دی ماه 1308 و پذیرش درخواست ثبت به تاریخ 30/8/1311 تحدید حدود، قنات سناباد در 15 فروردین 1317 ش با حضور نمایندگان آستان قدس و اداره کل ثبت و اسناد املاک مشهد و با مشخصات پلاک 5847 اصلی بخش 1 مشهد انجام شده، صورتجلسه ثبت مکتوب گردید (تقاضانامه ثبت، ش 3924، 14 برج دی 1380) . منبع : فصلنامه مشکوة، شماره 78 , محمّد رضا قصابیان - گروه جغرافیای بنیاد پژوهشهای اسلامی , , , , تعداد بازدید : 8780 تاریخ درج : 1386/09/14)

اَلَندشت

نامی کهن ‌سال که در دل خود، یادواره‌ ای از حماسه ‌های ناگفته مردم مشهد دارد؛ حماسه‌ هایی که در دل تاریخ گم شدند و کمتر کسی از آن‌ها یادی می‌کند. «الندشت» که در متون قدیمی آن را «علمدشت» هم ذکر کرده ‌اند، باغی بزرگ در جنوب مشهد بود که امروزه بقایای آن، به همین نام، در حاشیه خیابان کوهسنگی این شهر وجود دارد. این باغ مصفا که از دیرباز و به دلیل داشتن منابع آب مناسب، یکی از کانون‌های اصلی کشاورزی اطراف مشهد محسوب می‌شد، در کنار دشت زرگران که سمت غرب آن قرار داشت، از دوران شاه تهماسب ‌یکم صفوی به بعد، به باروهای جنوبی شهر مشهد و دروازه «دستگرد» که احتمالاً بعدها دروازه «ارگ» خوانده شد، راه می‌یافت. بیشتر این اراضی، موقوفه حضرت ثامن‌الحجج(ع) است. گستره زمین‌های باغ بزرگ الندشت تا مکان کنونی بیمارستان امام رضا(ع) بود و حتی برخی معتقدند که این مرکز درمانی مهم شهر مشهد، بر اراضی باغ الندشت بنا شده ‌است. بنابراین، آن‌چه امروز به نام باغ الندشت می‌شناسیم، محدوده ‌ای بسیار کوچک از آن باغ بسیار مصفا و بزرگ بود که بخش معتنابهی از آن، به زمین‌های کشاورزی اختصاص داشت. به همین دلیل، در منابع تاریخی چند قرن قبل، مانند «عالم‌ آرای نادری»، از آن با واژه «صحرا» یاد شده است؛ واژه ‌ای که هنوز هم در میان مشهدی‌های قدیم و اهالی روستاهای همجوار این شهر، برای نامیدن کشتزارها، مورد استفاده قرار می‌گیرد.