محلات قدیمی مشهد

هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوغان ، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) به وجود آمده است . حرم مطهر در میانه دو کانون دیگر با فاصله تقریبی 5/۱ کیلومتر قرار داشته ، شهرک نوغان در ابتدای شکل گیری هسته اولیه شهر نسبت به دو کانون دیگر از از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم قرار داشته ، حرم مطهر ابتدا در باغی که مقر کاخ با شکوه والی خراسان به نام حمید بن قحطبه الطاعی بوده ، قرار داشته که اکنون عمارت آستانه مقدسه است . کانون های عمده سکونتی قریه سناباد دو شهرک نوقان بودند و در مراحل اولیه شکل گیری شهر به تدریج مسیر این کانون های جمعیتی تا حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل شدند به ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه بر راه زیارتی بر کانال آبیاری اراضی پیرامون نیز بود . همزمان با رشد تدریجی شهر مسیر راههای کاروانی منتهی به حرم به ویژه دروازه قوچان در شمال غربی و پایین خیابان در شرق نیز اشغال شد . و در نتیجه پتانسیل کانون های نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی کاهش و رشد فیزیکی شهر تحت تاثیر کانون مذهبی و راههای کاروان رو قرار گرفت . در واقع محورهای ارتباطی همزمان نقش های اقتصادی و عبوری را ایفا می کردند این وضعیت در دوره شاه عباس کبیر به منتهی درجه رسید و خیابان بالا خیابان ( حرم تا دروازه قوچان ) و پایین خیابان "حرم تا پنج راه ته خیابان" تعریض گردیدند و به تدریج محلات شهر در پیرامون کانونهای اولیه ( نوغان و سناباد ) ، دروازه های شهر و مسیرهای ارتباطی شکل گرفت . که علاوه بر عوامل مذکور مسایل قومی ، زبانی ، منشاء سکونت اولیه و مذهب در شکل دهی محلات شهر نقش عمده ای را ایفا کردند . علی رغم برخی اختلافات بین مفسران بر سر تعداد محلات مشهد به طوری که فریزر تا جر انگلیسی در سال ۱۸۲۱ میلادی تعداد محلات شهر مشهد را ۳۲ و صنیع الدوله در مطلع الشمس ۱۳۰۲ تعداد محلات بزرگ را ۹ و کوچک ۱۰ مورد ذکر می کند . زین العابدین ابن محمد ولی میرزا که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و حکمرانی رکن الدوله به مشهد آمده و سکنه رضوی را سر شماری کرده از ۶ محله یه اسم سراب سرشور ، عیدگاه ، پایین خیابان ، نوغان ، بالا خیابان نام برده است . محلات بزرگ : خیابان علیا ( بالا خیابان ) ، خیابان سفلی ( پایین خیابان ) ، سراب ، چهار باغ ، عیدگاه و نوغان. محلات کوچک : پاچنار ، ارگ ، سرسوق ، سرحوضان ، جدیدها ، سرویها ، تپ المحله . غیرشماره (سیاهان ) ، کشمیریها ، چاه نو

بازارهای قدیمی مشهد

۱.بازار زنجیر : این بازار نامش را از زنجیری گرفته بود که در فضای هشتی ‌مانند وسط بازار، از سقف آویزان بود و به دو سوی دیواره‌ های بازار اتصال داشت. وجود زنجیر نشان می‌داد بازار هم جزئی از «بست» است؛ جایی که حریم امن حرم مطهر رضوی است. «بست» مفهومی مهم در شناخت جغرافیای شهری مشهد به‌شمار می‌آید. بست محلی است که محدوده ورود به فضای قدسی حرم مطهر است؛ جایی که شهر و دغدغه‌ های آن به پایان می‌رسد و روحانیت جغرافیای حرم مطهر آغاز می‌شود. بازار زنجیر، نام خود را از این مفهوم داشت؛ زنجیری که نشان ‌دهنده آغاز جغرافی قدسی بود. این بازار در بست بالاخیابان قرار داشت و یکی از مهم‌ ترین بازارهای اطراف حرم مطهر به حساب می‌آمد و «دکان»‌هایش، گران‌ ترین دکان‌های اطراف حرم مطهر بود.

۲. بازار حکاک‌ها : بازار زنجیر در انتها، از سمت شمالی به «بازار سنگتراش‌ها» یا «بازار حکاک‌ها» می‌رسید؛ بازاری که در قدیم به‌خاطر همجواری با آرامستان تاریخی شهر (قتلگاه) محل حضور سنگتراش ‌هایی بود که در گذشته ‌های پیش از آن، سنگ‌های قبور را می‌تراشیدند. ورودی این بازار از محلی بوده که در حال حاضر، ورودی کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی است. آنچه امروز در جغرافیای پیرامونی حرم مطهر به عنوان «باغ رضوان» (مقبره شیخ طبرسی) شناخته می‌شود، بازمانده از آن آرامستان تاریخی است که مدفن بسیاری از علما، دانشمندان، تجار و پیشه‌ وران بوده است. در بازار سنگتراش‌ها «هرکاره» یا همان دیگ سنگی مشهدی هم کالای پرطرفداری بود که با تیشه هنرمندانه سنگتراش‌ها تراشیده می‌شد و سوغات مشهد به حساب می‌آمد.

۳. بازار ساعت : «بازار زیرساعت» یا «بازار ساعت» به ‌خاطر اینکه از زیر ایوان ساعت صحن عتیق (ساعت مظفری) آغاز می‌شد به این نام مشهور شده بود. بازار ساعت تا فلکه حضرت ادامه داشت. در این بازار که تا نزدیکی باغ رضوان امتداد داشت، سماور، منقل، ظرف و ظروف خانگی و چمدان‌های جداره‌ حلبی به فروش می‌رسید.

۴.بازار حضرتی : «بازار حضرتی» راه ‌بازاری بود در ورودی به صحن عتیق حرم مطهر و به محدوده ‌ای می‌رسید که بعدها در نوسازی‌های شهر، آغاز میدان و خیابان طبرسی شد. بازار حضرتی بعد از فلکه هم ادامه داشته است. هنوز هم نام این بازار به بخشی از مغازه‌ هایی که در ابتدای ورودی خیابان طبرسی قرار دارند، اطلاق می‌شود. از این سو، آخرین راسته ‌بازار بود بر گرداگرد حرم مطهر و بعد از آن، هرچه بود، دکان‌هایی فرد افتاده بود و خانه ‌هایی که عمدتاً به کار میهمان‌ پذیری مشغول بودند.

۵.بست پایین ‌خیابان : در سوی دیگر حرم مطهر، در بست پایین ‌خیابان هم دو بازار کوچک در دو طرف مسیری قرار داشت که نقاره ‌خانه می‌رسید؛ بازاری که در عکس دیده می‌شود همجوار یکی از اضلاع صحن نو یا صحن آزادی است و در کنار ایوان شمالی این صحن (ایوان تلگراف‌خانه) قرار دارد.

۶. سرای وزیرنظام : «سرای وزیرنظام» یا «بازار وزیرنظام» در اواخر قاجار به همت «میرزا فضل‌ الله خان نوری ملقب به وزیرنظام متولی ‌باشی آستانه مقدسه» بنا شده بود و از ضلع جنوبی به مدرسه «دو در» در جوار حرم مطهر می‌رسید. سرای وزیرنظام، بازاری بود برای کلاه‌ دوزان، صحافان، چرم ‌دوزان، تیماج‌ فروش‌ها و کفاش‌ها. سرای وزیرنظام تقریباً در محلی قرار داشت که در حال حاضر بخشی از صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر رضوی است.

بالاخيابان و پايين خيابان

معبر عمده شهر قديم مشهد معروف به خيابان شامل دو قسمت به نام‌هاي"بالاخيابان"و"پايين خيابان"بود. اين خيابان در دوره حکومت شاه عباس کبير (1641ميلادي) احداث گرديده است و از دروازه بالا خيابان تا دروازه پايين خيابان امتداد دارد. عرض آن 22 ذرع (88/22مترمربع) مي ‌باشد امّا طول آن از دروازه بالا خيابان تا درب صحن حرم مطهر حضرت رضا«ع» 1950ذرع (2028مترمربع) و از دروازه پايين خيابان تا درب صحن 850 ذرع (884 مترمربع) و از درب صحن تا درب ديگر صحن 100ذرع 104مترمربع و از هر طرف صحن با امتداد 90 ذرع (6/93مترمربع) بست مي‌باشد. بدين ترتيب کل طول اين خيابان 2998مترمربع مي‌باشد. به قول کلنل سي.ام. مک.گرگور وجهه مشخص شهر مشهد خيابان است که کاملاً مستقيم است و درازاي آن حدود يک کيلومتر است. عرض آن در اصل هشتاد پا بوده ولي اکنون کاهش يافته است. اين خيابان به جز آن‌جا که به حرم مي‌رسد از ميان شهر عبور مي‌کند... گفته مي‌شود دو طرف خيابان در گذشته درختکاري شده بود ولي در حال حاضر تنها بالاخيابان به اين درخت‌هاي باشکوه آراسته است. رابري در وصف مشهد و خيابان اصلي شهر چنين مي‌گويد: ما از خيابان وسيعي که پايين خيابان نام داشت گذشتيم و رو به صحن شريف نهاديم. نهر عريضي که در وسط خيابان قرار دارد و به صورت مارپيچ از ميان شهر مي‌گذرد، منظره بسيار دلپذيري به شهر بخشيده است. در دو سوي اين شهر به فاصله ‌هاي معين درختاني کاشته ‌اند که مردم در زير سايه آنها مي‌آرامند و در واقع اين منظره است که مشهد را يکي از دلرباترين شهرهاي ايران مي‌کند. آن قسمت از خيابان را که در بالاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنوان بالاخيابان"خيابان عليا" و آن قسمت از خيابان را که در پايين پاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنوان پايين خيابان "خيابان سفلي" مي‌نامند. آب نهر خيابان به وسيله اميرعليشير نوايي وزير با تدبير و دانشمند سلطان حسين بايقرا با بازگرداندن آب چشمه گيلاس از طوس به سمت مشهد تأمين گرديد که نقش عمده‌ اي در رونق شهر مشهد و همچنين در رکود شهر طوس به عهده داشت. در حال حاضر پايين خيابان به نواب صفوي و بالاخيابان به نام آيت‌ا... شيرازي تغيير نام يافته است.

محله بالا خیابان: از نخستین خیابان های مشهد

محله بالا خیابان یکی از قدیمی ترین محله های مشهد است که قدمتی دیرینه دارد. این محله با بافت سنتی و معماری خاص خود، یادآور تاریخ پرفراز و نشیب این شهر است. پس از احداث تنها خیابان مشهد در زمان شاه عباس صفوی، قسمتی که در بالای سر حضرت واقع می‌شد به بالا خیابان (خیابان علیا) و قسمتی که در پایین حرم واقع می‌شد به پایین خیابان معروف شد. بالا خیابان در طول تاریخ، میزبان افراد و رویدادهای مهمی بوده است. این محله در گذشته، محل سکونت بسیاری از بزرگان و علما بوده و از اهمیت مذهبی و فرهنگی بالایی برخوردار بوده است. محله بالا خیابان در شمال حرم مطهر رضوی واقع شده است و از شمال به باروی قدیم شهر مشهد، از شرق به حرم، از جنوب شرقی به کوچه باغ عنبر و از غرب به خیابان‌های اطراف محدود می‌شود. در میان بافت قدیمی بالا خیابان می‌توان اقامتگاه‌ها و مراکز تجاری مختلفی را مشاهده کرد که هتل شارستان مشهد یکی از مراکز شاخص در این منطقه محسوب می‌شود. شما می توانید با اقامت در بالا خیابان، از حضور در نزدیکی حرم امام رضا فیض ببرید. با وجود تغییرات فراوان در شهر مشهد، زندگی روزمره در بالا خیابان همچنان رنگ و بوی سنتی خود را حفظ کرده است. کوچه‌ های تنگ و پیچ در پیچ، خانه ‌های قدیمی با حیاط ‌های اندرونی و همسایگی گرم و صمیمی، از ویژگی‌های بارز این محله است.

بالاخیابان

بالا خیابان جزء محلات بزرگ شهر محسوب و تا اوایل سالهای ۱۳۰۰ ش مشهد تنها دارای دو خیابان شرقی و غربی بود بنام بالا خیابان یا خیابان علیا که از فلکه دروازه قوچان شروع می شد و تا بست بالا یا بست علیا و صحن عتیق"صحن انقلاب" ادامه داشت و پایین خیابان "ته خیابون در لفظ عامیانه مردم" که از بست پایین یا بست سفلی به سمت شرقی تا محل پنج راه پایین خیابان فعلی امتداد داشت. این خیابان سراسری شهر مشهد را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت شامل محلات قبر میر ، نوغان ، قتلگاه ، تپل محله ، آب میرزا و بخش جنوبی یا رو به حضرت شامل محلات باغ عنبر ، سراب ، چهار باغ ، ملک ، کوچه ارگ ، سرشور ، عیدگاه و جدیدها تقسیم می کرد و آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان کشی های جدید بر محور و امتداد همین خیابان بود که محدوده آباد آن کمی پایین تر از میدان شهدا در کوچه باغ عنبر فعلی شروع و از قسمت شرقی به پنج راه پایین خیابان تمام می شد. از کوچه باغ عنبر به بالا آبادی رونق چندانی وجود نداشت امتداد بالاخیابان به سمت بالا یا غرب تا دروازه قوچان فعلی گذرگاه و معبر بی قواره ای بود که در بعضی نقاط از عرض فعلی خیابان پهن تر و در برخی محل ها باریکتر بوده و نهر آب خیابان به صورت جوی فاقد دیواره جانبی از آن عبور می کرد که در اطراف آن کاروانسراهای بزرگ محل نگهداری اسب ، شتر و کارگاههای دباغی ، صباغی ، انبارهای غله و بوجاری بود.

کوچه های تاریخی محله بالا خیابان

از کوچه های تاریخی این محله میتوان به : کوچه های نادری ، حوض لقمان ، ناظر ، ذردی، نور ، قراولخانه ، گلشن ، باغ سنگی ، رضوی ها ، سر اسیاب ، یزدی اباد ، حاجی رمضان ، یخدان ، اشاره کرد . در اطراف محله بالا خیابان باغ های معروفی قرار داشتند که عبارت بودند از: باغ هشت اباد(عشرت اباد) ، باغ عنبر ، باغ سنگی ، باغ منبع ، باغ نکاح ، باغ های سرده و باغ سعداباد. اثار شاخص محله بالا خیابان : موزه و ارامگاه نادر شاه افشار در این محله واقع است . مسجد های تاریخی این محله در گذشته عبارت بودند از : مساجد حوض لقمان، دوازده امامی ها ، محمدیه ، حیدری ، کوچه ذردی ، کاظمیه ، سجادیه ، احدی ها . مساجد قدیمی موجود در این محله : مسجد شاهزاده علی اصغر و مسجد حوض لقمان . کاروانسراهای تاریخی محله بالا خیابان در گذشته عبارت بودند از: کاروان سرای حاج باقر ، کاروان سرای حاج محمد حسن اشکذری ، کاروانسرای چهار برادران .

جاده مشهد به شهر قوچان بعد از میدان دروازه قوچان (توحید فعلی) بیرون محله بالا خیابان مسیر رفت و امد مسافران شهر های شمالی استان به شهر مشهد بود در این مسیر سراهای قدیمی بسیاری در جهت تامین نیازمندی های این مسافران وجود داشت برخی از این سراها مسافربری بودند، برخی محل خرید و فروش اقلامی مانند حبوبات و…. و برخی نیز کاربری های دیگری داشتند امروزه نیز برخی از انها وجود دارند مانند سرای نجات،زمان و… تی بی تی سابق بعد از دروازه قوچان در محل ساختمان فعلی مجتمع مجد ( ترمینال مسافربری بود) قرار داشت .

محله سراب مشهد: از سرآب قنات تا قلب تاریخ

محله سراب یکی از محله ‌های قدیمی مشهد است که در جنوب غرب این شهر و در روستای سناباد واقع شده بود. این محله در مجاورت باغ حمید بن قحبطه و بارگاه رضوی قرار داشت و در سال‌های نخستین به هسته مرکزی شهر مشهد پیوند خورد. محله سراب در حد فاصل محله ارگ، بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته بود و از سمت غرب به باروی شهر متصل بوده است. مجرای قنات سناباد از این محله عبور می‌کرده و به همین دلیل نام “سراب” که به معنای سرِ آب یا ابتدای قنات است، به این محله داده شده بود. در این محله یک بازارچه و دروازه به نام سراب وجود داشت که در طرح توسعه فیزیکی شهر مشهد در سال‌های ۱۲۱۰ هجری شمسی تخریب شدند. محله سراب به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در قسمت مرتفع و بلند آب شهر، محل سکونت اعیان و مقام‌های بلندپایه حکومتی و مذهبی بود. والی خراسان، وزیر وی، متولی آستان قدس و دیگر مقامات بلندپایه در این محله ساکن بودند. این محله برخلاف دیگر محلات قدیمی مشهد، محل سکونت یهودی‌ها و غیرشمار‌ها نبوده است. وجه علمی و فرهنگی محله سراب نیز بارز بوده است، به‌ طوری که طبیبان، جراحان، معلمان، روزنامه ‌نویسان، کتاب ‌فروشان، محرران و خوش ‌نویسان در این محله زندگی می‌کردند. همچنین، باغ‌ها، حمام‌ها و تکیه ‌های فراوانی در این محله وجود داشته و خانه ‌های وقفی آن نیز بسیار بوده ‌اند. در طول زمان، با توسعه خیابان ارگ (امام خمینی کنونی)، محله سراب به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد و با احداث خیابان و فلکه سعدی و خیابان دانشگاه، هویت یکپارچه این محله از بین رفت.

محله سراب

در قسمت جنوب غربی شهر و در محل روستای سناباد واقع شده و کلمه سراب به معنی سرآب یا اول یا اول قنات که همان قنات سناباد است می باشد. در حد فاصل محله ارگ و بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته است که طرف غربی آن به باروی شهر متصل است و مجرای قنات سناباد در این محله از باغ عنبر می باشد.

محله چهارباغ

این محله یکی از محلات اشرافی قدیم مشهد به حساب می آمده که می توان از برخی نام های کوچه ها به این نتیجه رسید. کوچه هایی مانند شوکت الدوله ، حاج محمود هراتی ، در این محله بناهایی وجود دارد که دارای اهمیت هستند یکی از بناهایی که در این محله وجود دارد کنسولگری آمریکا می باشد. ساختمان این کنسولگری متعلق به ۲۰۰ سال پیش است و در کوچه چهار باغ قرار داشته است ساختمان داخلی این کنسولگری با ساختمان اصلی که در محل کار سر کنسول بوده در قسمت راست ساختمان قرار دارد و در روبروی ساختمان اصلی ساختمانی وجود دارد با اتاق های متعدد که به احتمال زیاد محل اقامت سرکنسول و احتمالاً کارکنان کنسولگری بوده است. این ساختمان همچنین دارای حوض انبار و اصطبل هم بوده است در سال ۱۳۲۲ ه.ش ساختمان این کنسولگری توسط حاج آقای کوزه کنانی از آمریکایی ها خریداری شده است و بعد از فوت ایشان این ساختمان به هیأت مذهبی خمینی شهر فروخته شد.

کوچه شوکت الدوله

این فرد از خانهای زمان رضا شاه بوده است و به همین خاطر نام وی بر روی کوچه ای به همین نام مانده است این کوچه در ابتدای چهارراه خسروی نو به سمت چهارراه شهدا قرار دارد عرض کوچه ۴ متر است کف آن آسفالت می باشد.

کوچه حاج محمود هراتی

این کوچه هم در محله چهارباغ قرار دارد و ۲ کوچه به نام این شخص وجود دارد یکی همان کوچه ای که در نهایت به کنسولگری آمریکا می رسد و دیگری هم به یک بن بست. عرض کوچه بن بست ۲ متر و کف کوچه هم موزاییک فرش است به گفته اهل محل ایشان پدر آقای احمدزاده استاندار سابق خراسان می باشد. علاوه بر وجود کنسولگری آمریکا در این محل بنای دیگری که از اهمیت ویژه ای برخوردار است منزل آیت ا… قمی می باشد. وی در سال ۴۲ این خانه را خریداری کرد که قبلاً در این محل بانک شاهی قرار داشت. منزل آیت ا… قمی قبلاً در خیابان خسروی قرار داشته است. علاوه بر این بناها در محله چهارباغ مساجدو بناهای دیگری هم وجود داشت. مساجد حاج فرهاد، صدیقی ها ، رضائیه ، سلیمانی الهادی و مسجد شاه ، کاروانسرای ملک ،چوب برها ، جعفرزاده و حوض انبارهای نقاشی ، تاریکی و همینطور حمام نوروزی را می توان نام برد.