کوچه «شهید شوشتری ۴» در محله نوغان مشهد | کوچه «خاور خانم» که خانه اش را وقف مسجد کرد
https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/9/19/2971450_580.jpg
کوچه «شهید شوشتری۴» یا کوچه «حاج خاور» در طول عمر بیش از ۱۵۰ساله خود با اسامی مختلفی شناخته شده است. نخستین نام ثبت‌شده در نقشه‌های شهری برای این مسیر، کوچه «نجارها» ست که نشان می‌دهد این کوچه در گذشته میزبان این شغل و محل گردآمدن هنرمندان این صنف بوده است. این مسیر در نقشه دو دهه ۲۰و۳۰ مشهد به این نام شناسایی شده است؛ البته پیش از این نام گذاری در اسناد موجود، از این مسیر به‌عنوان کوچه منتهی به میدان کهنه نوغان از دروازه دولاب نام برده شده است. با گذشت زمان و الزام خروج واحد‌های نجاری از این محدوده از سوی شهرداری وقت و تبدیل اغلب فضا‌های تجاری کوچه به مسکونی، دیگر نام نجارها سنخیت خود با این مسیر از دست داد و به همین دلیل در جریان نام‌گذاری عمومی مسیر‌های مختلف شهری توسط شهرداری در سال‌های نیمه دوم دهه۴۰ خورشیدی نام مسرور برای این کوچه در نظر گرفته شد. در اسناد موجود هیچ دلیلی برای این انتخاب ذکر نشده است و مشخص نیست این نام به واسطه حضور فردی با این عنوان خانوادگی برای این مسیر انتخاب شده یا دلیل دیگری داشته است. این نام گذاری حکومتی بوده و تنها در اسناد رسمی و تابلوی ورودی کوچه (از سمت کوچه «راد») معنا و جایگاه داشته است؛ زیرا که اغلب مردم این کوچه را به نام مسجد قدیمی موجود در آن، کوچه مسجد حاج‌خاور و به صورت خلاصه کوچه «حاج خاور» می‌نامیده اند. نام مردمی «حاج خاور» و نام رسمی «مسرور» تا سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی هم در معرفی این کوچه کاربرد داشته است؛ اما در این زمان نام رسمی کوچه به گواه نقشه های موجود از آن دوران، باردیگر به «نجارها» تغییر پیدا میکند. این تغییر نام زمان زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و چندی بعد نام عباس شاهی بر تابلو‌های آن می‌درخشد؛ یکی از جوانان این کوچه که در دوران دفاع مقدس جان بر سر دفاع از وطن می‌گذارد و نامش پسوند شهید می‌گیرد. البته این نام هم مدت زیادی ادامه پیدا نمی‌کند و با احداث شارستان شهید شوشتری کنونی در ابتدای دهه۹۰ و تغییر مسیر کوچه، تابلوی معرفی آن به تقاطع شارستان منتقل و ابتدا در کنار نام «شهید شاهی» با عنوان «شارستان رضوی۴» و سپس «شهید شوشتری۴» ثبت می‌شود. ناگفته نماند هرچند در شرایط کنونی تابلوی نصب شده در ابتدای این کوچه از جانب کوچه «راد» دیده نمی‌شود، عنوان فرعی شماره۸، «راد» است. این در حالی است که برخی زائران به‌دلیل استقرار انبار شب‌بازار شوشتری در این کوچه، آن را به نام کوچه «انبار» هم می‌شناسند و برخی دیگر نیز به دلیل قرار گرفتن گودال بزرگ ناجا در بخش جنوبی کوچه از آن به‌عنوان کوچه «پشت گودال» یاد می‌کنند.
درباره کوچه ای در خیابان توحید مشهد | باغ‌های انگور «پشت بهره» و قصه اربابانش
https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/10/4/2982469_241.jpg
با اینکه سال‌هاست حصار دور مشهد فرو ریخته، این راه یا مسیر از بین نرفته است و هنوز وجود دارد و اکنون با تابلوی کوچه توحید۲۶ شناخته می‌شود. این مسیر، اما زمانی نه‌چندان دور به عنوان «مسیر پشت‌بهره سراب» از آن یاد می‌شد و در حاشیه داخلی باروی مشهد -حدفاصل دو دروازه بالاخیابان و سراب- امتداد داشت.
پی‌بهره ، کوچه ای در کنار حصار شهر
کوچه ای که اکنون عنوان توحید۲۶ بر روی آن ثبت شده، در طول عمر طولانی خود با اسامی مختلفی در بین مردم شناخته شده است. کهن ترین نام این کوچه، برگرفته از موقعیت مکانی آن، یعنی مسیر پشت حصار دور شهر مشهد است. ناگفته نماند این حصار در دوران شاه طهماسب صفوی پا گرفته است. کوچه توحید۲۶ در آن زمان بخش عمده ای از مسیر قرار‌گرفته در سمتِ داخلی دیوارِ نگهبان دور شهر بود؛ برای همین هم مشهدی‌ها به آن «بهره» می‌گفتند. این مسیر که حد فاصل دروازه های بالاخیابان و سراب را به خود اختصاص داده بود، در زبان مردم کوچه و بازار به کوچه «پی‌بهره» هم شهرت داشت. مردم سایر نقاط شهر، اما پسوند سراب را هم به این عنوان اضافه می‌کردند و مسیر مورد‌اشاره را «پی‌بهره سراب» می‌خواندند تا آن را از کوچه های مشابه در سایر نقاط شهر متمایز کنند. این نام در نامه ها و اسناد دولتی اندکی تغییر می‌کرد و برای آن به جای عنوان مشهدیِ «بهره» از کلمه «باره» استفاده می‌شد. عنوان «پی بهره سراب» در سال‌های نخست دوران پهلوی و پس از تخریب دروازه بالاخیابان، کمی مختصر شد و به کوچه «بهره سراب» تغییر کرد. این نام، اما پس از سکونت مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ در این کوچه به کوچه «دکتر شیخ» تغییر یافت؛ البته سکونت یکی از مدیران ارشد مخابرات خراسان در بخش انتهایی کوچه سبب شد تا نام رسمی کوچه در قسمت انتهایی آن با عنوان «صنیعی» (کوچه مشتاق قدیم و خیابان صاحب‌الزمان (عج) کنونی) تابلو بخورد . این وضعیت تا سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت، اما پس از شهادت یکی از ساکنان قدیمی کوچه، یعنی «شهید محمود رامندی»، نام مبارک او نیز در کنار عنوان توحید۲۶ بر سر‌در این کوچه نقش بست. چندی بعد با ایجاد خیابان صاحب الزمان (عج) در انتهای این کوچه، تابلوی صاحب الزمان عج ۱۶ نیز بر این سمت حک شد.
باغ‌های انگوری که به خانه های اربابی تبدیل شدند
کوچه «شهید رامندی» کنونی همان‌گونه که پیش تر اشاره شد در اصل بخشی از مسیر پشت باروی ایجاد‌شده در دوران شاه طهماسب‌صفوی است و براین‌اساس، حداقل ۴۵۰سال قدمت دارد. برابر اسناد موجود، وضعیت این مسیر از دوران صفوی تا میانه های عصر حکومت قاجار‌ها بر ایران یا حداقل تا سال۱۲۴۸خورشیدی که نخستین نقشه رسمی از مشهد (نقشه دالمج) ترسیم شده، تغییر چندانی نکرده است. در کل این دوران، بخش غربی کوچه به دیوار محافظ شهر اختصاص داشته و کاربری بخش عمده ای از زمین‌های سمت شرقی این کوچه هم عمدتا باغ انگور بوده است؛ البته بعد‌ها بسیاری از این باغ ها ماهیت اصلی خود را از دست دادند و به خانه باغ های اربابی تبدیل شدند. ناگفته نماند که ساکنان این کوچه در دوره صفوی بیشتر خانواده نظامیان فعال در حصار شهر بودند، اما به مرور زمان تعدادی از مالکان عمده زمین‌های روستاهای غرب و شمال‌غربی مشهد در این محدوده ساکن شدند. کوچه «پشت‌باره سراب» در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی، تغییرات درخورتوجهی را به خود دید که مهم‌ترین آنها مسکونی شدن بخش غربی کوچه بود. در‌واقع حذف برج و‌باروی دور شهر پس از سال۱۳۱۰ خورشیدی و ایجاد خیابان سنایی با فاصله کمی از این مسیر در غرب آن، عاملی شد تا جانب غربی کوچه - که بین این مسیر و خیابان جدید سنایی قرار می‌گرفت- به سرعت مسکونی شود. به این‌صورت، کوچه «پشت باره سراب» از میانه‌های دهه۲۰ به مسیری ارباب نشین تبدیل شد؛ زیرا ساکنان نخستین آن فرزندان و نزدیکان همان اربابانی محسوب می‌شدند که در باغ‌های انگور خانه ساخته بودند. این تغییر وضعیت در کوچه و افزایش پلاک های مسکونی آن به تدریج باعث افزایش فرعی‌های کوچه شد، به نحوی‌که سال۱۳۳۳ از بخش شرقی کوچه سه فرعی منشعب می‌شد که دو فرعی اول و سوم پس از گذشت مسیری کوتاه به هم متصل و سپس به کوچه «زردی» ختم می‌شدند؛ اما فرعی دوم بن‌بستی کوچک بود. در این سال در بخش غربی کوچه نیز یک فرعی وجود داشت که به خیابان سنایی ختم می‌شد. روند رشد کوچه در سال‌های بعد سبب شد در سال ۱۳۵۰ تعداد فرعی‌های شرقی به پنج فرعی افزایش پیدا کند. نکته مهم درباره ساکنان این کوچه در دو دهه۴۰و۵۰، افزایش تعداد کارمندان ساکن در آن (به ویژه کارمندان شرکت مخابرات) بود، تا‌جایی که در برخی نقشه‌ها و اسناد، بخش جنوبی کوچه به نام یکی از ساکنان کوچه، یعنی آقای صنیعی که مدتی مدیر مخابرات مشهد بود، تغییر نام پیدا کرد. بد نیست بدانید که سکونت پزشک مردمی مشهد، مرحوم دکتر‌مرتضی‌شیخ، در این حدود نیز، چون باعث رفت و‌آمد پیوسته مردم به آن و در نتیجه افزایش امنیت این مسیر شده بود، موجب اقبال مردم برای سکونت در آن شد. اقبال مردمی هم سبب گرانی خانه های این مسیر شد، آن‌چنان‌که منازل این کوچه در دهه۵۰ جزو گران قیمت‌ترین منازل بافت مرکزی شهر محسوب می‌شدند. کوچه «پشت بهره سراب» در سال‌های اولیه پس از انقلاب تغییر چندانی به خود ندید؛ اما پس از پایان جنگ تحمیلی وضعیت کوچه تغییر کرد. تبدیل برخی پلاک های آن به یک مجموعه تجاری اقامتی در سال‌های نخست دهه۷۰ را باید نخستین تحول بزرگ ایجاد شده در این کوچه در سال‌های پس از انقلاب دانست. پس از این تغییر پلاک‌های قدیمی، اما بزرگ کوچه مورد‌توجه مجموعه سازان قرار گرفت تا‌جایی‌که اغلب املاک کوچه به مجتمع‌های اقامتی تبدیل شد. همچنین ایجاد خیابان صاحب‌الزمان (عج) در محدوده جنوبی کوچه برای اتصال دو میدان صاحب الزمان (عج) و شهدا در سال‌های پایانی دهه۸۰ در افزایش مجتمع‌های مسکونی کوچه نقش مهمی داشته است. با تمام این تغییرات، کوچه هنوز میزبان بنا‌های زیبای متعددی است. یکی از این بنا‌ها متعلق به خانواده ارباب است و در حاشیه شرقی کوچه قرار دارد. دیگر بنای زیبای کوچه در محل تقاطع «شهید رامندی۳» (سنایی ۱۱) با خیابان سنایی واقع شده است. در این حدود یک خانه زیبای ساخته شده در دهه۲۰ نیز خودنمایی میکند.
کوچه «توحید۲۳» باقی‌مانده از کنار باروی مشهد قدیم | «خندق»، کوچه بدون بن‌بست
https://shahraranews.ir/files/fa/news/1403/10/4/2982469_241.jpg
شاید بتوان فرعی «خندق۲۳» (توحید۲۳) را تنها کوچه بافت قدیم شهر مشهد لقب داد که هیچ کدام از فرعی‌های آن بن‌بست نیستند.
کوچه «توحید ۲۳»؛ از «بهره» و «خندق» تا کوچه حمام مولوی
کوچه مورد‌نظر در این نوشتار مانند بسیاری از گذر‌های قدیمی شهر اسامی متعددی به خود دیده است. نخستین و قدیمی ترین نام این مسیر همان عنوانی است که برای همه کوچه‌های قرار گرفته در پشت دیوار حافظ شهر استفاده می‌شده است، یعنی همان "بهره" با این تفاوت که مردم ساکن در کوچه آن را به عنوان می‌خوانده اند، اما مردم سایر نقاط شهر با استفاده از عنوان «بهره بالاخیابان» یا بهره شمالی برای آن، مسیر مورد اشاره را از سایر کوچه های مشابه تفکیک می‌کرده اند. خندق دیگر نامی است که برای معرفی این مسیر مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این نام که در چند نقشه دهه های اول تا سوم سده ۱۴ خورشیدی ثبت شده، به دلیل مجاورت بخشی از کوچه با کال کهن دور شهر، روی آن گذاشته شده بود. 'بالاخیابان۱۹" نامی است که پس از شماره دار شدن کوچه های این مسیر در دهه۵۰ خورشیدی برای آن برگزیده شد. این عنوان پس از پیروزی انقلاب و تغییر نام مسیر «بالاخیابان» تغییر پیدا کرد. چندی بعد هم نام «شهید‌هادی یزدی نیا»، از شهدای ساکن این کوچه در جریان جنگ تحمیلی، زینت بخش تابلوی ورودی آن شد. اکنون هم با تغییر شمارگان کوچه های خیابان توحید و شماره دار شدن برخی فرعی‌های بن بست، شماره کوچه از ۱۹به۲۳ تغییر پیدا کرده است. این تابلو («توحید ۲۳») بر تابلوی انتهایی کوچه و در محل تقاطع آن با خیابان «شهید‌محسن کاشانی» نصب شده است. همچنین مهم ترین فرعی این کوچه که تا قبل از ایجاد خیابان کاشانی ادامه مسیر آن تلقی می‌شد، اکنون در حالی به نام «شهید‌حمید موسوی» مزین است که در سال‌های قبل از انقلاب به نام یکی از خاندان‌های شناخته شده ساکن در این مسیر، به کوچه «صنعتی» مشهور بود. ناگفته نماند که به دلیل سکونت چهره بزرگ ورزش خراسان، پهلوان احمد وفادار، در مقطعی از زمان این کوچه در نزد برخی از قدیمی های شهر به نام کوچه «پهلوان وفادار» نیز مشهور بوده است؛ همچنین در دهه های ۴۰ تا ۶۰ خورشیدی برخی دیگر این کوچه را به خاطر حمام قرار گرفته در ابتدای آن، کوچه «حمام مولوی» می‌نامیده اند. نقشه‌ها و اسناد بر‌جای مانده از دوران قاجار می‌گویند گذر مورد‌نظر حداقل تا اواسط دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران خالی از سکنه بوده است. براساس نقشه دالمج به هنگام ترسیم این نقشه (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) کوچه مورد‌نظر راهی بوده است که از آن بهره برداری نظامی می‌کرده اند و به عنوان پشتیبانی نظامیان ساکن در برج‌های دیدبانی باروی شهر استفاده می‌شده است. این مسیر در دوران میانی حکومت قاجار‌ها بر ایران، از‌یک سو با باروی دور شهر و از دیگر‌سو با باغ های انگوری متفرقه محدود می‌شده است. وضعیت این مسیر تقریبا در سال‌های بعد تا پایان دوره حکومت قاجار‌ها بر ایران هم تغییر محسوسی نداشت. در این دوره تنها برخی از باغ های بزرگ انگوری این محدوده به باغ‌های کوچک تر تبدیل شدند و حدفاصل آنها چند مسیر فرعی مالرو برای حمل محصولات ایجاد شد که بعد‌ها همین مسیر‌ها به کوچه های فرعی تبدیل شدند.
تغییرات «توحید ۲۳» با گسترش خیابان سنایی
تغییر وضعیت کوچه «خندق» از مسیر مورد‌استفاده نظامیان و باغ داران به کوچه‌ای مسکونی و مورد‌توجه مردم مشهد به‌تدریج و در نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی رخ داد. در ابتدای این دوران و با حذف برج و‌باروی حاشیه شهر و سپس تغییر مکان دروازه «بالاخیابان» کوچه مورد نظر از آخرین مسیر درون شهری محدوده «بالاخیابان» به کوچه ای قابل‌سکونت تغییر وضعیت داد. این امر با ایجاد کوچه «چهارشنبه بازار» یا «نور» و سپس گسترش خیابان سنایی پس از میدان «دروازه قوچان» و ایجاد خیابان «شاه‌عباس» وقت و کاشانی امروز تثبیت پیدا کرد. در گام بعد تبدیل اراضی باغی قرار گرفته در جانب شرقی‌کوچه به پلاک بزرگ مسکونی، شرایط سکونت در این کوچه را کامل تر کرد. این روند تغییر وضعیت حدود چهل سال طول کشید، به نحوی‌که هرچند در نقشه۱۳۳۳ مشهد مسیر مورد‌نظر بدون فرعی بود، در پایان این دوره به جز فرعی صنعتی که در اصل مسیر کهن کوچه بود دو فرعی دیگر هم در جانب شرقی کوچه ایجاد شد. نکته جالب توجه این بود که هر سه این فرعی‌ها به کوچه‌های دیگر منشعب شده از «بالاخیابان» مرتبط بودند تا بدین گونه بتوان کوچه «خندق» را کوچه ای بدون فرعی بن بست لقب داد. همچنین هر چند در ابتدای این دوران هیچ اثری از بنا‌های عام المنفعه در کوچه نبود، اندکی بعد با ایجاد حمام مولوی در ابتدای آن، نقیصه مورد‌اشاره هم تاحد بسیار زیادی رفع شد. تغییر وضعیت کوچه از مسیری تکمیل کننده کوچه های «یغما» و «رضوی‌ها» به مسیری که دو خیابان «شاه‌عباس» و «بالاخیابان» وقت را به یکدیگر متصل میکند نیز در رشد این کوچه بی تأثیر نبود. سرانجام سکونت پهلوان بزرگ شهر و صاحب نخستین بازوبند دائمی پهلوانی کشور، یعنی پهلوان احمد وفادار، در این کوچه هم باعث اقبال مردم به این محدوده شد، به نحوی‌که در سال‌های پایانی دهه۵۰ هیچ اثری از باغ‌های سرسبز آن به جز درخت های باقی‌مانده در حیاط خانه های این محدوده وجود نداشت.
در معدود نقشه هایی که از دهه ۲۰ و ۳۰ مشهد به جا مانده است، هیچ اثری از محدوده غربی مشهد که امروز به نام قاسم آباد شناخته می‌شود وجود ندارد و انتهای مشهد فلکه دروازه قوچان یا همان میدان توحید امروزی است. در این سال‌ها تنها در نقشه ای که فردی انگلیسی در سال ۱۳۳۸ از مشهد برداشته است، غرب مشهد برای اولین بار به شکلی تقریباً رسمی وارد نقشه‌های شهر مشهد می‌شود. البته در آن نقشه نامی از قاسم آباد وجود ندارد و تنها زمین‌های کشاورزی روستای یوسفیه و امامیه و قلعه این روستا که امروز بخش‌هایی از آن در میدان‌نمایشگاه باقی مانده است، مشخص شده است. آن‌طور که شواهد نشان می‌دهد گویا سال ۱۳۴۸ است که نام قاسم آباد به نقشه های مشهد راه پیدا میکند. در نقشه ای که در این سال منتشر شده است، محدوده ای کوچک از غرب مشهد، یعنی درست وسط زمین‌های کشاورزی و جایی که امروز خیابان یوسفیه است، قاسم آباد نامیده شده است. بعد از این نوبت به مهندس خازنی و طرح تفصیلی معروفش می‌رسد. در دهه۵۰ که بافت قدیم مشهد دیگر جایی برای زندگی نداشت، مهندس محمدرضا خازنی پس از چند سال مطالعه غرب مشهد را بهترین نقطه برای گسترش شهر دانست. در نقشه هایی که از آن سال باقی مانده است، خازنی همه محدوده غرب مشهد را به نام قاسم آباد شناخته و نام گذاری کرده است. ناصرالدین شاه قاجار در سفر دومش به مشهد وقتی که قصد رفتن به ییلاقات طرقبه و شاندیز داشته است، گذرش به اینجا می‌افتد و می‌نویسد که نامِ اینجا قاسم آباد است . البته نام قاسم‌آباد خیلی قبل تر از نقشه های دهه۴۰ و ۵۰ در برخی از سفرنامه‌ها و متون تاریخی آمده است. ناصرالدین شاه قاجار در سفر دومش به مشهد وقتی که قصد رفتن به ییلاقات طرقبه و شاندیز داشته است، گذرش به اینجا می‌افتد و می‌نویسد که نامِ اینجا قاسم‌آباد است. ادوارد ادنوان، خبرنگار ایرلندی، هم که حدود ۹۰سال پیش سفری به مشهد داشته است به همین نام اشاره میکند. قدیمی‌های این منطقه هم پشت در پشت و بیش از ۶۰-۵۰ سال است که اینجا زندگی می‌کنند، می‌گویند که اینجا از همان ابتدا قاسم آباد بوده است. اما مهندس قاسم خالدی روایت متفاوت و دیگری از نام گذاری اینجا دارد. در دهه۳۰ اوضاع آب مشهد چندان مساعد نبوده است و شهر با مشکل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کرده است. گروهی از متخصصان شرکتی به نام "دکتر کوروش" به مشهد می‌آیند تا ببینند چطور می‌شود به این وضعیت خاتمه داد. آخر به این نتیجه می‌رسند که در مناطقی از مشهد چاه بزنند تا آب شهر تأمین شود. نوغان، رضاشهر و قاسم‌آباد که به اذعان مهندس خالدی هنوز نامی نداشته است برای کندن چاه انتخاب می‌شوند. مهندس‌ها گفتند آب قاسم‌آباد، هم بهتر است و هم بیشتر خالدی می‌گوید: مهندس‌ها گفتند آب قاسم‌آباد، هم بهتر است و هم بیشتر عده ای متخصص با همکاری تعدادی از بچه های سازمان آب، ١٤حلقه چاه عمیق در قاسم‌آباد حفر کردند. کار که تمام شد، سید جلال تهرانی، استاندار وقت را برای بازدید بردم. رفتیم وسط بیابان‌ها و مدام از این تپه بالا می‌رفتیم و از آن تپه می‌آمدیم پایین. یادم هست گفت: مهندس من را کجا می‌بری؟ خلاصه به محل چاه‌ها رسیدیم. چند نفر از مهندس‌هایی که زیر نظر من کار می‌کردند، موتورهای چاه را روشن کردند و آب فواره زد بالا. استاندار خیلی خوشش آمد. بعد رو کرد به دو کدخدایی که یک گوشه ایستاده بودند و اسم روستاهای اطراف را پرسید. آنها هم اسم‌هایی گفتند که الان خاطرم نیست. استاندار رو کرد به من و گفت: آقای مهندس! اسمت چیه؟ گفتم: «قاسم». بعد رو کرد به جمعیت و گفت: «اسم اینجا را بگذارید قاسم‌آباد» الان محل همان چاه‌ها در شریعتی ٧۳ است. مشخص نیست که روایت مهندس خالدی از نام گذاری قاسم آباد درست است یا روایت قدیمی‌های اینجا، متون تاریخی یا نقشه ها.
اين مطلب درفهرست عناوين مطالب-رديف: آشنایی بامشهد و اطراف آن
